Heimsmynd - 01.10.1990, Blaðsíða 103

The WorldPaper
____________________TIMBURMENN AUSTUR-EVRÚPU
Óþægindavaldar verða
yfirvöld
Frammámenn umbyltingar í nýrri Austur-
Evrópu
Pólland:
Lech Walesa
Kommúnistarnir kölluðu kynslóð hans
„böm Alþýðu-Póllands“. En þegar
börnin uxu upp snerust þau gegn „Al-
þýðu-Póllandi“ kommúnistanna.
Lech Walesa er lifandi dæmi um þær
innri mótsagnir kommúnismans, sem að
lokum leiddu til hruns hans.
Walesa hóf feril sinn sem rafvirki í
Lenín skipasmíðastöðinni í Gdansk,
dæmigert fyrirtæki sósíalískrar iðnvæð-
ingar Póllands, sem lagði höfuðáherslu
á þungaiðnað og lagði stolt sitt í að fá
bændur til að snúa baki við úreltu land-
búnaðarhagkerfi og umbreytast í stétt-
vísa verkamenn.
En þráttarhyggjan hamlaði framsókn
þeirra. Hinn sósíah'ski iðnaður gat ekki
staðist vestræna samkeppni og brátt
urðu stóru kolanámurnar, stálverk-
smiðjurnar og skipasmíðastöðvarnar
höfuðvígi mótþróafullra verkamanna.
Hækkanir stjórnvalda á verði matvæla
í desember 1970 hrundu af stað harka-
legum mótmælaaðgerðum. Meðal hinna
ungu verkamanna, sem fóru í verkfall,
var Lech Walesa.
Þegar næsta alda verkfalla reið yfir
Pólland 1980 kom Walesa fram á sjónar-
sviðið sem forystumaður hreyfingarinn-
ar. Meira að segja herlögin, sem sett
voru á 1981, dugðu ekki til að hnekkja
hreyfingunni eða brjóta leiðtogann á
bak aftur og hann hlaut friðarverðlaun
Nóbels 1983.
Eftir að Gorbatsjoff kom til valda tók
það fjögur ár í viðbót
að fá pólska Kommúnistaflokkinn til að
afsala sér völdunum og fá Samstöðu
stjórnina í hendur. En Lech Walesa er
nú - þrátt fyrir endurteknar fyrri full-
yrðingar um að hann mundi með ánægju
draga sig í hlé - tilbúinn í slaginn um
forsetatignina. Að þessu sinni mætir
hann þó andstöðu sinna fyrri vina í Sam-
stöðu og ríkisstjómarinnar undir forystu
Tadeusz Mazowiecki. Walesa - glað-
beittur sem jafnan áður - krefst nýrra
kosninga og hraðari umbyltingar til
frjáls markaðar og fjölræðiskerfis.
Eftir Daniel Passent,
ritstjóra WorldPaper
Ungverjaland: Laszlo Rajk
Á SAMA TÍMA og Pólland átti sinn
Walesa og Tékkóslóvakía sinn Havel
sem persónugervinga umbótaviljans, var
umbótahreyfingin í Ungveijalandi næst-
um án andlits - með einni verulegri und-
antekningu. Sú undantekning er Laszlo
Rajk.
Síðan í uppreisninni 1956, þegar
margir leiðtogar hennar voru myrtir í
blóðugum hefndaraðgerðum, hefur and-
staðan að mestu takmarkast við varkára
og hugdeiga menntamenn.
Fyrsti Ungverjinn, sem lagði allt sitt
úndir og bauð Kadarstjórninni óhikað
birginn, var Laszlo Rajk. Eldmóður
hans átti sér djúpar persónulegar rætur:
Á árinu 1949 var faðir hans, fyrrum ut-
anríkisráðherra í ríkisstjórn kommún-
ista, dæmdur til dauða í sýniréttarhöld-
um og hengdur.
Laszlo óx upp án þess að þekkja deili
á foreldrum sínum. Júh'a móðir hans gaf
syninum nafn föðurins eftir aftöku hans.
Brátt var Júlía handtekin og sveininum
komið fyrir á munaðarleysingjahæli. Ár-
ið 1956 hóf Júh'a leit að týnda syninum
og tókst nokkrum mánuðum seinna að
hafa uppi á honum. Eftir því sem
sveinninn eltist varð svipmót hans og
föðurins æ sterkara.
Framaferill Rajks sem upprennandi
arkitekts endaði skyndilega árið 1981
vegna atburðanna í Póllandi. Hann kom
þá á fót samizdat (leyni)útgáfufyrirtæki,
sem kallað var Rajk-búðin og réðst op-
inskátt og heiftarlega gegn ríkisstjórn
kommúnista. Á árinu 1988 stofnuðu
hann og Janos Kis Samband ungra
demókrata, sem nú er næststærsta pólit-
íska hreyfingin í Ungverjalandi.
Rajk varð einn af ellefu leiðtogum
sem mynda forystu flokksins og á þessu
ári var hann kosinn á þing landsins.
Eftir Leszek Mazan
í áætlunum Kremlarmanna um framtíð-
arríkisstjórn Tékkóslóvakíu, sem gerðar
voru meðan á „flauelsbyltingunni“ stóð
í nóvember 1989, var alls ekki ráð fyrir
því gert að lyfta Vaclav Havel í stól for-
seta.
Núna hanga andlitsmyndir af drengja-
legum og brosmildum forsetanum í
kennslustofum og opinberum skrifstof-
um. Á myndunum er Havel kominn í
jakkaföt í stað kunnuglegu, gráu peys-
unnar sem hann klæddist í nóvember
þegar hann flutti sína frægu ræðu
frammi fyrir þeirri rúmlega einni milljón
manna, sem safnast hafði saman á
Vaclavtorgi.
Vegna borgaralegs uppruna Havels
höfðu yfirvöld kommúnista ekki leyft
honum að sækja framhaldsskóla og eng-
inn listaskóli fékkst til að taka við hon-
um. Fyrst í stað varð hann að sætta sig
við ýmis óbreytt verkamannsstörf, en
seinna fékk hann að spreyta sig sem að-
stoðarleikstjóri og loks sem sjónleikja-
höfundur.
Havel varð fljótt virkur í þeirri pólit-
ísku umbótahreyfingu, sem kennd er við
vorið í Prag 1968. Eftir innrás Sovét-
manna sama ár var ekkert pláss laust
fyrir hann í opinberu menningarlífi
Tékkóslóvakíu.
Aftur sneri hann sér að verkamanna-
vinnu, meðan leikrit hans voru gefin út
erlendis. Árið 1977 undirrituðu Havel
og aðrir andófsmenn Charta 77 - mann-
réttindayfirlýsingu, sem leiddi til ítrek-
aðra húsrannsókna hjá honum, yfir-
heyrslna og fangelsisvistar. Yfirvöld
hertu stöðugt tökin og allt í allt eyddi
Havel fimm árum í fangelsi.
Havel stofnaði Borgaravettvang 18.
nóvember 1989 eftir að lögreglan braut
stúdentamótmæli á bak aftur með
ruddalegum aðferðum, og hann varð
óðar stærsta löglega stjórnarandstaðan í
Tékkóslóvakíu. Havel var feiminn og
ljóslega hrærður (og í buxum sem fóru
honum illa), þegar hann sex vikum síðar
var kjörinn fyrsti forseti Tékkóslóvakíu
síðan 1948, sem ekki var kommúnisti.
Hann lýsti því strax yfir að brýnasta
markmið hans væri að leiða landslýð til
frjálsra lýðræðislegra kosninga, sem síð-
an fóru fram 12. júlí 1990. Nýja þingið
endurkaus Havel, sem nú var orðinn
miklu reyndari - og betur klæddur.
Eftir Arpad Simenfalvy
HEIMSMYND 103