Heimsmynd - 01.10.1992, Side 55

Þó að íslandssagan sé fyrst og fremst karlasaga og karlar hafi
löngum haft alla þræði í sínum höndum og réttur kvenna oft á
tíðum verið litlu meiri en búfénaðar eða ambátta fer þó á öllum
tímum sögum af valdamiklum kvenskörungum. I Islendingasögum
úir og grúir af þeim og síðar nægir að nefna nöfn eins og Ólafar ríku,
Vatnsfjarðar-Kristínar og Grundar-Helgu. Með vaxandi einstakl-
ingshyggju og frjálshyggju á 19. öld tóku konur á nýjan leik að rísa
upp gegn kúgun í iðnvæddum löndum. Fram í dagsljósið komu stór-
brotnar og skeleggar konur sem létu að sér kveða í stjórnmálum og
gáfú í engu eítir hlut sinn við karla. Við arfinn af baráttu þeirra heyja
konur nútímans stríð sitt fyrir mannsæmandi kjörum og jafnrétti.
Einhver fyrsta íslenska konan, sem kallast getur kvenréttindakona,
var Þorbjörg Sveinsdóttir, ljósmóðir í Reykjavík, sem uppi var á
síðustu öld. Hún var heit og örgeðja og lét sig ekki muna um að
standa upp á karlafundum og halda þrumandi ræður. Slíkt var þá
óþekkt meðal annarra íslenskra kvenna. Þorbjörg tók virkan þátt í
sjálfstæðisbaráttunni við hlið bróður síns, Benedikts Sveinssonar, og
gekk svo langt að klæðast karlmannabúningi, eggja til hermdarverka
gegn Thomsen kaupmanni og læðast grímuklædd að næturþeli til að
brjóta laxakistur hans í Elliðaám. Fyrir það var hún dæmd í fangelsi.
En hún lagði líka líknarhönd sína á fátæklinga í Reykjavík og var
dýrkuð og elskuð af þeim. Hún var meðal fyrstu lcvenna til að kjósa
í bæjarstjórnarkosningum og árið 1894 stofnaði hún Hið íslenska
kvenfélag sem barðist fyrir jafnrétti í öllum málum á við karla. Beitti
félagið sér fyrir undirskriftum kvenna fyrir málinu og var það fyrsta
kosningaréttarhreyfing íslenskra kvenna og félagið fyrst á
Norðurlöndum og ef til vill í allri Evrópu til að beita sér fyrir undir-
skriftum af því tagi.
Af drykkjumannsheimili
Þorbjörg Sveinsdóttir var fædd 1827 og ólst upp á Mýrum í
Alftaveri. Faðir hennar var drykkfelldur og fátækur prestur í Þykkva-
bæjarprestakalli og munu hún og systkini hennar hafa átt heldur
ömurlega æsku. En hún lét það ekki beygja sig enda lundin heit og
skapið stórt. Tveimur árum eldri í systkinaröðinni var Benedikt
Sveinsson sem síðar varð leiðtogi í frelsisbaráttu íslands og talinn arf-
taki Jóns Sigurðssonar. Þau Benedikt og Þorbjörg munu hafa verið
ung að árum þegar þau urðu að annast búskapinn að mestu upp á eig-
in spýtur vegna óreglu föður þeirra. Þorbjörg mótaðist þannig af
erfiðum aðstæðum, þurfti strax sem unglingur að takast sjálfstætt á við
lífsbaráttuna og leita allra tiltækra úrræða við að fleyta sér og fjöl-
skyldu sinni áfram. Hún fékk orð fyrir að vera sérstaklega röggsöm,
dugleg og myndarleg. Þorbjörg var hvorki tepra né kveif.
Benedikt Sveinsson, bróðir hennar, þótti einnig stórefnilegur.
Hann braust áfram til stúdentsprófs og var síðan kostaður af stór-
bóndanum á Reynistað í Skagafirði, Einari Stefánssyni, til
háskólanáms í Kaupmannahöfn. Samningur þeirra gekk út á það að
11 ára gömul dóttir Reynistaðarbóndans skyldi ganga að eiga Bene-
dikt í fyllingu tímans. Hún hét Katrín. Þetta hljómar undarlega í eyr-
um nútímafólks en það var algengt á þessum tíma að foreldrar réðu
ráðahag barna sinna þó að sjaldgæft væri að ráðstafa svo ungum börn-
um. Minnti þessi forsjá helst á indverskt barnabrúðkaup. Það er af
Þorbjörgu að segja að hún braust á eftir bróður sínum til Kaupmanna-
hafnar en milli þeirra ríkti þá sem síðar náin og innileg systkinaást og
trúnaður. Hún hóf nám í yfirsetukvennafræðum á Fæðingarstofn-
uninni við ríkisspítalann þar og útskrifaðist sem ljósmóðir með fyrstu
einkunn vorið 1856, þá tæplega þrítug að aldri. A Kaupmanna-
hafnarárum munu þau Benedikt og Þorbjörg bæði hafa verið heima-
gangar hjá Jóni Sigurðssyni forseta og þau kynni sett ævilangt mark á
skoðanir þeirra og framgöngu.
Fljúgandi mælska
Þorbjörg settist að í Reykjavík haustið 1856 og gegndi þar síðan
Ijósmóðurstörfum. Einnig hafði hún á hendi verklega kennslu ljós-
móðurnema. Hún varð brátt svo fyrirferðarmikil í bæjarlífinu að
menn kölluðu hana stórveldi. Þorbjörgu fórst nærkonustarfið ákaflega
vel úr hendi þannig að konur kepptust við að ná þjónustu hennar, þær
dáðust að læknisviti hennar og snarræði er vanda bar að höndum.
Hún var talin hafa læknishendur og svo nærgætin var hún og raungóð
að öllum þótti vænt um hana. Það átti ekki síst við um fátæka.
En Þorbjörg Sveinsdóttir var ekki bara ljósmóðir með líknarhend-
ur. Benedikt Sveinsson, bróðir hennar, stóð í pólitískum stórræðum
eftir að hann kom heim. Hann var glæsilegur mælskumaður og eld-
hugi og þar gaf Þorbjörg honum lítt eftir. Hún fylgdi bróður sínum
fast eftir, stóð við hlið hans og tók frumkvæði í mörgum málum.
Þorbjörg var eldheitur þjóðernissinni. Þó að hún hefði ekki kosn-
ingarétt frekar en aðrar konur stóð hún upp á kjósendafundum og hélt
þar ræður af svo fljúgandi mælsku að bróðir hennar mátti hafa sig all-
an við að standa jafnfætis henni á því sviði. Þetta var alger nýlunda um
konur á Islandi. Guðmundur Friðjónsson skáld heyrði hana brýna sig
á fundi og lýsti því síðar hversu eldfim hún var í máli og hversu
áherslur hennar voru miklar. Benedikt, bróðir hennar, var frægasti
mælskugarpur landsins, en sú saga gekk að hann teldi sig ekki
hrökkva við systur sína í orðum. Og Þorbjörg talaði ekki bara á fund-
um. Þegar kosningar stóðu fyrir dyrum gekk hún hús úr húsi til að
reka áróður fyrir þjóðfrelsismönnum og sagt var að hún réði mestu um
kosningu alþingismanna í höfuðstaðnum. Hún var og tíður gestur á
samkomustöðum karlmanna utan dyra í Reykjavík, svo sem
Kjaftaklöpp við Skólavörðustíg, og geisaði þá mjög. Þórhallur Bjarn-
arson, síðar biskup, sagði í
kveðjuorðum við útför Þor-
bjargar: „Áhugi hennar og
mælskukraftur var stórveldi í
þessum bæ. Það var sjálfgefið að
Þorbjörg tæki til máls á fundum
Einar Benediktsson skáld,
bróöursonur Þorbjargar, dvaldi
öll sín námsár í Reykjavík á
heimili hennar og hefur vafa-
laust mótast af Þorbjörgu.
Tobbukot á Skólavörðustíg 11, heimili Þorbjargar Sveinsdóttur. Þó að
bærinn væri lágreistur bar heimilið hátt að andlegri reisn og þaðan
gætti víða áhrifa út um þjóðlifið.
HEIMS
55 MYND