Heimsmynd - 01.10.1992, Blaðsíða 67

Bókin lýsir frekar hörðum heimi alvarlegs jazzmúsikants sem einkennist af
vafasömum lifnaðarháttum, kynþáttafordómum og alls kyns vandamálum
sem að miklu leyti skrifast á sérkennilegan persónuleika þess manns sem
bókina skrifar. Þótt Mingus eyði mestu púðri í að tala um sjálfan sig, lýsir
hann mörgum skrýtnum fuglum sem verða á vegi hans, þar á meðal Fuglin-
um sjálfum, Bird, eða Charlie Parker (sem lifði líklega hraðast allra félaga
sinna ef marka má krufningu hans sem leiddi í ljós að á 35 árum hafði hann
lifað ein 60), og lýsingarnar á jazzheiminum eins og hann var á fimmta og
sjötta áratugnum urðu til þess að maður fór að forvitnast um þann heim sem
jazzmenn hrærast í nú til dags. Jazztónlistin hefur gengið í gegnum margar
breytingar á síðustu áratugum og um leið hafa aðstæður þeirra sem hana
flytja, og lifnaðarhættir eflaust líka, breyst ansi mikið frá því sem Charles
Mingus lýsir í bók sinni.
Aður en ég fer að velta aðeins fýrir mér stöðu jazzins í dag, svo ég noti nú
hálf bókmenntafræðilegt orðalag, langar mig til að bera örlítið niður í fyrsta
kafla sögu Mingusar. (Það mætti líka verða til þess að vekja áhuga á þessari
sérstöku bók sem óhætt er að segja að eigi sér enga líka.) Þar er Mingus að
rekja raunir sínar fyrir sálfræðingi nokkrum. Samtal þeirra er með fjörugasta
móti; Mingus er ekkert að gera lítið úr persónuleika sínum, og sálfræðingur-
inn, sem greinilega er sjúklingi sínum vel kunnugur, sér stöku sinnum
ástæðu til að efast um sannleiksgildi þess sem hann segir. Til dæmis finnst
honum ótrúlegt að Mingus hafi haft samfarir við tuttugu og þrjár mexík-
anskar hórur á einni nóttu, og á leiðinni heim stöðvað bíl sinn og fróað sér
vegna þess að hann hafði ekki fengið nóg með konunum! Orðaval tónskálds-
ins er síður en svo teprulegt og ekki eftir hafandi á þessum vönduðu tímum.
En sálfræðingurinn vill afgreiða söguna sem helbera lygi; að Mingus sé sjúk-
lega upptekinn af að sanna karlmennsku sína og svo framvegis, en nei;
Mingus stendur á því fastar en fótunum að sagan sé sönn, hann hafi, með
einhverslags dauðahvöt að leiðarljósi, eytt þessari nótt með konunum í þeirri
von að karlmennska hans mynda ríða honum að fullu og hann myndi deyja
burt úr þessum heimi...
Ef ég dæmi út frá takmarkaðri vitneskju minni um líf og störf jazzfólks á
þeim tímum sem ég talaði um áðan, er Ijóst að heimur þess var mun villtari
en hann er nú, fýrir utan það að tónlistin var byltingarkenndari og vafalaust
meira skapandi en gengur og gerist hjá lærðari og agaðri jazzleikurum sam-
tímans. Þessi litla saga af Mingus hér íýrir ofan, þótt ekki snerti hún tónlist
sem slíka, er kannski dæmigerð, hversu lygileg sem hún hljómar, fýrir þann
kraft og mér liggur við að segja ósvífni sem einkennir mikið af jazztónlistinni
um og eftir bebopið. Þennan frumstæða kraft finnur maður í mörgum af
hljóðritunum Mingusar og annarra manna sem enn í dag er verið að sækja
áhrif í. Til dæmis er vandfundinn jafn mikill sprengikraftur og frumleiki í
saxófónsblæstri og í upptökum Parkers, enda er endalaust verið að vitna í
hann í tónlist og á prenti.
Þessir tveir menn sem ég hef gert að umtalsefni áttu oft erfiða daga vegna
litarháttar síns, lifnaðarhátta og tónlistarinnar sem þeir frömdu, og það er
svolítið athyglisvert að bera saman tónlist þeirra og líf annars vegar og hins
vegar jazzheiminn eins og hann kemur manni fýrir sjónir í dag. Því eins og
ég sagði er jazzinn orðinn mun verndaðara listform en hann var, og mér hef-
ur oft fundist að hann hafi misst mikið við það að verða fræðilegri og slípaðri
og þar af leiðandi meðhöndlaður meira sem hluti af hinni svokölluðu há-
menningu. En það að verða teknir jafn alvarlega og hin svonefndu alvarlegu
tónskáld var eitt af keppikeflum Mingusar og Parkers; þeir vildu komast út
úr búllunum og upp á svið stóru og virtu tónleikahallanna. Það sjónarmið
þeirra er mjög skiljanlegt í ljósi þess að þeir voru sér meðvitaðir um að þeir
voru að framleiða nýja og skapandi tónlist sem átti sér langan aðdraganda og
þarfnaðist þrotlausrar ögunar. (Þótt stundum sé erfitt að gera sér í hugarlund
mikla ögun á þeim bæjum ef haft er í huga skapferli þeirra og líferni.)
En hvort sem jazz á heima undir hatti alþýðumenningar eða hámenning-
ar, er staðreynd að hann er mjög áberandi sem einhvers konar umhverfis-
hljóð eða hálfgerð lyftumúsík, og fýrir mér er það helst þannig sem maður
hefur upplifað hann á Islandi. Jazzheimurinn hérlendis er skiljanlega ekki
mjög stór en mér hefur lengi fundist að afskaplega lítil nýsköpun eigi sér stað
innan formsins og að þrátt fýrir að flestir íslenskir jazzleikarar neyðist til að
stunda tónlistina í frístundum, fmnst mér að hægt sé að gera þá kröfu til
þeirra að tekið sé mið af nýjum straumum og uppfinningum, hvort sem spil-
ararnir eru tvítugir eða fimmtugir!
Því ef litið er á það sem er að gerast
erlendis, og það er nokkuð sem ís-
lenskt jazzfólk yfirleitt gerir, eru
það ekki síður eldri jazzleikarar og
tónskáld sem stöðugt eru að endur-
nýja hefðina.
Til að fá álit annarra á því sem ég
er að segja spjallaði ég stuttlega við
tvo áhugamenn um jazz, þá Ás-
mundjónsson, starfsmann hjá tón-
listardeild Japis, og Elfar Haralds-
son sem nú stundar nám í kontra-
bassafræðum í San Diego. Þeir voru
nokkuð sammála um að í dag ætti
sér stað mikil uppsveifla í íslenskum
jazz, og að margir þeirra sem væru
að stunda nám og hefðu stundað, í
jazzhljóðfæraleik, tækju hlutverk
sitt mun alvarlegar en tíðkast hefur
hér á landi til þessa. Einnig að það væri mikill metnaður meðal ungs fólks til
að gera jazztónlistinni frekari skil en sem felast í því að spila eingöngu vel
þekkta slagara með sem allra minnstum tilþrifum. Og að þessi metnaður
kæmi sterklega fram í því að ungt fólk legði meiri áherslu á að flytja frum-
samda tónlist en að notfæra sér hefðbundið lagaval úr smiðjum viður-
kenndra meistara. Ásmundur, sem starfaði lengi með félagsskapnum
Jazzvakningu, vildi meina að jazzinn hér á landi væri tekinn fastari tökum í
dag en til dæmis fýrir tíu til fimmtán árum; þótt þá hefði talsvert verið að
gerast hefði það almennt séð verið meira af áhuga en kunnáttu; núna væri
meira um lærða jazzista sem fýlgdust betur með því sem gerist erlendis og til-
einkuðu sér tækni eða strauma sem lítið sem ekkert hafa heyrst hér, nema þá
þegar erlendir listamenn hafa heimsótt landið og spilað.
Það hefur lengi loðað við evrópskan jazz, og þá sérstaklega skandinavísk-
an, að vera frekar þurr og akademískur, og oft á tíðum svo yfirmáta ljóð-
rænan að það nálgast væmni. Ég veit nú ekki hvort þetta á eitthvað við þann
íslenska en eins og ég sagði áðan finnst mér oft sem hann skorti dirfsku og að
hljóðfæraleikararnir séu óþarflega hræddir við hljóðfæri sín. í því sambandi
dettur mér í hug einn þýskur kontrabassaleikari sem hefur heimsótt ísland að
minnsta kosti tvisvar og haldið einleikstónleika í Djúpinu. Sá heitir Peter
Kowald og var meðal annars þeldttur fýrir mjög hrjúfa meðferð á hljóðfæri
sínu. Svo harkalegur var hann einhverju sinni að honum tókst að mölbrjóta
bassann, einungis með því að leika á hann. Þegar ég sá hann spila bjóst ég allt
eins við að eitthvað slíkt myndi gerast. Það er kannski ekki sönnun fýrir því
að tónlist hans hafi verið góð eða skemmtileg, en ber vott um ágætis viðhorf
gagnvart tónlistinni; það að bera ekki of mikla virðingu fýrir hljóðfærinu sem
hlut, eða hefðinni sem mælir ekki sérstaklega með því að misþyrma hljóðfær-
inu eða nota það á annan hátt en áður hefur tíðkast. Vel flestir þeirra músí-
kanta sem spila þá tegund jazztónlistar sem nær eingöngu er spunnin, eða
impróvíseruð, hafa hefðina á hreinu og bera virðingu fýrir henni. Enda gerir
hún þeim kleift að gera það sem þeir gera. Nýjungamaðurinn og sprellifugl-
inn Ornette Coleman á að hafa sagt eitthvað á þá leið að maður ætti að spila
tónlistina, ekki bakgrunn hennar...
Það má lengi deila um hvort verið sé að hlúa of mikið að jazztónlistinni
með öllum þeim virðuleik sem henni hefur hlotnast í gegnum árin. Og hvort
verið sé að ræna fólk svolitlu frumkvæði með því mikla námi sem það geng-
ur í gegnum. En eitt er víst að jazzheimurinn verður aldrei ofverndaður á
meðan til staðar eru persónuleikar á borð við Mingus, sem eitt sinn, staddur
í upptökusal með Duke Ellington og Max Roach, tók að elta þann síðar-
nefnda með eldvarnarexi á lofti. Með það fýrir augum að koma henni í hann.
En Mingus er bara ekki lengur á meðal vor... ■
Charles Mingus lýsir hörðum heimi Jazz-
músíkants og vafasömum lifnaðarháttum.
67
HEIMS
MYND