Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2016, Qupperneq 45

45 TÍMARIT HJÚKRUNARFRÆÐINGA
Hvernig er hægt að koma í veg fyrir byltur hjá öldruðum?
Umhverfisþættir geta snúið að hönnun bæði einkasvæða
og almenningssvæða og félags- og efnahagslegir þættir
eru lágar tekjur og takmarkaður aðgangur að heilbrigð-
iskerfi og félagslegri þjónustu (Kaminska o.fl., 2015).
Umhverfisþættir, svo sem blaut gólf, lausar snúrur, ónóg
lýsing, óreiða og skófatnaður, hafa áhrif en einnig getur
orsökin verið að aldraðir noti ekki viðeigandi hjálpartæki,
eins og stafi, göngugrindur og upphækkanir á salerni
(Tabloski, 2014).
Ýmis atriði hafa áhrif á byltuhættu. Rannsakendur
hafa bent á að ef til staðar eru fleiri en tveir af eftirfarandi
þáttum þá sé um aukna byltuhættu að ræða: Fyrri byltur,
göngulagstruflanir, hreyfiskerðing, jafnvægistuflanir,
hræðsla við að detta, sjónskerðing, vitræn skerðing,
þvagleki, hættur í umhverfi, fjöllyfjanotkun, geðlyf og
hjartalyf og vöðvaslappleiki (Sharma, 2016; Tabloski,
2014). Þetta eru því atriði sem hjúkrunarfræðingar ættu að
hafa í huga við mat á byltuhættu.
Afleiðingar bylta
Afleiðingar bylta eru margvíslegar en sem betur fer
eru áverkar af þeirra völdum í færri tilfellum alvarlegir.
Byltur eru algengasta orsök áverka hjá öldruðum í
Bandaríkjunum og tvær helstu ástæður fyrir dauða af
slysförum hjá öldruðum þar eru byltur og umferðarslys.
Algengustu beinbrot af völdum bylta eru á framhandlegg,
hrygg og mjaðmagrind. Aldraðir, sem eru 85 ára og eldri,
eru í 10-15 sinnum meiri hættu að hljóta mjaðmabrot en
fólk 65-85 ára. Mjaðmabrot valda miklum heilsufarsvanda-
málum og hafa mikil áhrif á lífsgæði og fjórðungur þeirra
sem mjaðmabrotna þurfa að vera allt að einu ári á sjúkra-
húsi og margir komast aldrei heim aftur (Tabloski, 2014).
Kostnaður vegna bylta er mikill fyrir heilbrigðiskerfið
og hefur áhrif á líf og heilsu aldraðra. Samkvæmt tölum
frá Hagstofu Íslands (e.d.) þá lést á árunum 2005 til 2009
þrjátíu og einn einstaklingur 67 ára og eldri hér á landi
vegna afleiðinga bylta. Í skýrslu, sem Landlæknisembættið
gerði (2005) um slys á öldruðum á Íslandi árið 2003, kem-
ur fram að hjá eldri en 65 ára, sem komu á slysadeild LSH
vegna slysa, var orsök áverka einhvers konar fall hjá 67%
þeirra og tæplega 18% lögðust inn á LSH eða aðra stofnun.
Af þeim sem lögðust inn voru 60% (N=567) með beinbrot
og þar af rúmlega 28% með mjaðmabrot eða um 158
aldraðir. Algengustu brotin voru á framhandlegg eða 132,
þar á eftir komu brot á rifi, bringubeini og brjósthrygg,
sem voru 76, og brot á lendarhrygg og mjaðmagrind voru
38. Í rannsókn Sigrúnar Sunnu Skúladóttur (2014) kom
í ljós að fjöldi 67 ára og eldri, sem lögðust inn á LSH
vegna mjaðmabrots á árunum 2008-2012, var svipaður
milli ára eða 193 til 222 á ári. Alvarlegar afleiðingar bylta
geta verið kostnaðarsamar en samkvæmt upplýsingum frá
hagdeild LSH kosta aðgerðir á mjöðm og lærlegg um 2,5
milljónir króna og því til mikils að vinna að fækka alvarleg-
um beinbrotum vegna bylta hjá öldruðum.
Gerð var rannsókn á Landsspítala á afleiðingum bylta
árið 2005-2009 hjá inniliggjandi sjúklingum þar sem
stuðst var við skráð óvænt atvik samkvæmt atvikaskrán-
ingakerfi LSH (Eygló Ingadóttir og Hlíf Guðmundsdóttir,
2011). Niðurstöður sýndu að talsverðir áverkar voru hjá
4,5% sjúklinga sem duttu á tímabilinu og miklir áverkar
hjá 1,4% sjúklinga. Athyglisvert var að byltur tengdar
salernisferðum voru þriðjungur bylta og voru þeir einstak-
lingar líklegri til að hljóta áverka heldur en sjúklingar sem
ekki voru að fara á salerni. Einnig kom í ljós að 42% bylta
verða að næturlagi og þá flestar á milli klukkan tvö og
fjögur. Byltur tengjast að auki matmálstímum á daginn.
Svipaðar niðurstöður koma fram í rannsókn Huey-Ming
og Chang-Yi (2012) sem gerð var á sjúkrahúsi í Michigan
í Bandaríkjunum. Rannsakendur leggja til að sérstaklega
þurfi að huga að öldruðum, minnisskertum einstaklingum
sem þurfa aðstoð við ADL, ásamt því að leggja áherslu á
að fækka byltum á næturvöktum. Gera þurfi fleiri rann-
sóknir á áhrifum vinnuumhverfis til að fækka byltum út af
salernisferðum en þær eru líklegri til að valda sjúklingum
áverka en byltur af öðrum orsökum.
Hvað getum við gert til að fækka byltum?
Skima og meta byltuhættu
Samkvæmt klínískum leiðbeiningum til að draga úr
byltum á LSH (Landspítali, 2007) er ráðlagt að skima eftir
byltuhættu með Morse-byltumatstæki þegar einstaklingar
eldri en 67 ára leggjast inn á spítalann. Matið felur í sér
að skoðaðir eru sex þættir hjá sjúklingi: 1) fyrri byltur,
2) fleiri en ein sjúkdómsgreining, 3) hvort þurfi aðstoð
við gang, 4) hvort sé með vökva í æð eða æðalegg, 5)
stöðugleiki við göngu og 6) meðvitaður um takmarkanir
sínar (Morse, 1989; Agency for Healthcare Research and
Quality, 2013). Einstaklingur er síðan í byltuhættu ef hann
fær fleiri en 45 stig. Ef sjúklingur er talinn í byltuhættu
fer fram mat hjúkrunarfræðings, læknis, sjúkraþjálfara og
iðjuþjálfa til að hægt sé að setja fram einstaklingsbundna
fjölfaglega meðferð (Landspítali, 2007). Morse-byltumatið
er talið áreiðanlegt og er eitt algengasta matið sem notað
er þegar metin er byltuhætta á bráðasjúkrahúsum (Baek
o.fl., 2014).
Önnur byltumatstæki hafa verið útbúin til að skima eft-
ir hættu á byltu. Hendrich II-byltumatið er matstæki sem
talið er henta vel þegar verið er að meta byltuhættu hjá
öldruðum á hjúkrunarheimilum, göngudeildum (Hendrich,
2007; Tabloski, 2014) og sjúkrahúsum (Hartford Institute
for Geriatric Nursing, e.d.). Skoðaðir eru aðrir áhættuþætt-
ir fyrir byltum en við Morse-byltumatið. Áhættuþættirnir
eru karlkyn, óráð (rugl), minnisskerðing eða sljóleiki til
staðar, þunglyndiseinkenni og hvort einstaklingur missir
þvag, hefur næturþvaglát eða tíð þvaglát. Einnig hvort
sundl eða svimi er til staðar, hvort viðkomandi tekur inn
róandi lyf og hvort hann getur staðið sjálfur upp úr stól
eða þarf aðstoð við það. TUG-próf, sem metur göngulag
og jafnvægi, er hluti af þessu mælitæki. Þetta mat ætti