Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Síða 56

(13) a. Svo var drifið sig á ball.
b. Það var montað sig á ballinu.
c. Þá var flýtt sér á ball.
d. Það var fengið sér öllara á ballinu.
Afturbeygð þolmynd er með einfalt afturbeygt fornafn sig en ekki sam-
setta afturbeygða fornafnið sjálfan sig. Þetta fornafn hefur engan undan-
fara í afturbeygðri þolmynd. Afturbeygð þolmynd er enn fremur tengd
ákveðnum sögnum sem hafa dæmigerða afturbeygða merkingu.
Sögnum í íslensku er stundum skipt í þrjá flokka eftir því hvernig þær
hegða sér með tilliti til afturbeygingar (Sigríður Sigurjónsdóttir og Hyams
1992:366–368; sjá einnig Höskuld Þráinsson 2005:70–72); dæmi um
þessa flokka eru sýnd í (14) og verða eiginleikar þeirra nú raktir.7
(14)a. Jón montaði sig/*sjálfan sig. (SA-sagnir)
b. Jón rakaði sig/sjálfan sig fyrir ballið. (raka-sagnir)
c. Jón gaf *sér/sjálfum sér gjöf á aðfangadag. (gefa-sagnir)
Í fyrsta flokknum eru sagnir með skyldubundna afturbeygingu eins og
monta sig (SA-sagnir; e. inherently reflexive verbs) og þær taka alltaf með sér
einfalda afturbeygða fornafnið í vanalegri merkingu sinni (þ.e. sig/sér/sín í
þriðju persónu en vitaskuld fornöfn fyrstu og annarrar persónu þar sem
þau eiga við). Annar flokkurinn er sagnir sem taka ýmist með sér einfalda
afturbeygða fornafnið sig eða samsetta afturbeygða fornafnið sjálfan sig
eins og sögnin raka. Þessi flokkur er nefndur raka-sagnir hjá Sigríði
Sigurjónsdóttur (1992:70). Þótt afturbeyging sé eðlileg með þessum sögn-
um (sbr. enska heitið naturally reflexive verbs) geta þær einnig tekið með
sér nafnliði sem eru ekki samvísandi við frumlagið. Enn aðrar sagnir eins
og gefa krefjast þess að afturbeygða fornafnið sjálfan sig sé notað ef undan-
fari fornafnsins er frumlag sömu sagnar þó að einfalda fornafnið sé raun-
ar tækt með svokallaðri langdrægri afturbeygingu.8 Sig ríður Sigurjóns -
dóttir (1992:70; sjá líka umfjöllun hjá Sigríði Sigur jónsdóttur 2005:652)
nefnir þennan flokk gefa-sagnir. Hér liggur oftast beinast við að andlag
Anton Karl Ingason o.fl.56
7 Með raka-sögnum er alla jafna eðlilegast að nota einfalda afturbeygða fornafnið. Það er
hins vegar mögulegt að nota samsetta afturbeygða fornafnið sjálfan sig, sbr. (14b), en oftast er
gert ráð fyrir að það sé þá í umhverfi sem krefjist sérstakrar áherslu, svo sem andstæðuáherslu
(Höskuldur Þráinsson 1994:170, 2005:533, 2007:464–465). Við förum ekki nánar út í það hér.
8 Þegar við ræðum um langdræga afturbeygingu í þessari grein er átt við hefðbundna
lýsingu á því fyrirbæri í skrifum um íslenska setningafræði (sjá t.d. Höskuld Þráinsson
2005:520–534).