Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 112

Þau eru langflest úr kvæðum sem líklega eru samin á 14. og 15. öld51 og
því ekki vitnisburður um framburð æ á 16. öld.
Ef til vill má segja, að þótt sýnt hafi verið fram á að heimildir Björns
styðji ekki að æ hafi haldist óbreytt víðast hvar fram á miðja 16. öld, þá sé
enn hægt að gera ráð fyrir að æ hafi á flestum stöðum verið einhljóð fram
á 15. öld. Þetta er hins vegar vafasamt því ekki er ljóst að forsendur séu
fyrir hendi til þess að meta hvað tiltekinn fjöldi dæma um rím é : æ (í
þessu tilviki nítján dæmi í því safni kvæða sem Björn skoðaði) segir um
útbreiðslu einhljóðsframburðar á 15. öld (að því gefnu að rím é : æ endur -
spegli slíkan framburð).52
Niðurstaðan er sú að þótt hugsast geti að framan af hafi útbreiðsla tví-
hljóðunar æ verið hæg er alveg óvíst að rímið é : æ sýni að svo hafi verið.53
Í næsta kafla verður sett fram ný skýring á rími é : æ þar sem ekki er gert
ráð fyrir því að æ sé enn þá einhljóð. Samkvæmt henni er rímið því alls
ekki heimild um útbreiðslu einhljóðsframburðar æ.
5.3 Ný skýring
Fram hefur komið að Hægstad benti á vísbendingar um að æ hefði snemma
tekið að breytast í hnígandi tvíhljóð. Heim ildirnar voru ekki aðeins rit-
hættir á borð við „æi“ fyrir æ og öfugar stafanir eins og „æ“ fyrir ei.
Hægstad (1942:81) fann einnig dæmi um ritháttinn „iæ“ fyrir æ í frum-
bréfi frá 1344, DI 2:509: „biækr“ bækr, „tuiærr biækr“ tvær bækr, „kliæde“
klæði og „viætt“ vætt.54 Þetta taldi hann þó ekki „anna enn ein uhjelpeleg
skrivemaate for æi“ (1942:81).
Janez Orešnik (1982) átti síðar eftir að rannsaka rithætti af þessu tagi.
Hann fann aðeins fáein dæmi til viðbótar í frumbréfum en í átján hand-
Aðalsteinn Hákonarson112
51 Ólafsrímur B með dæmið frétt : sætt 1.32 (Rs 1:190) eru þó sennilega frá 16. öld.
52 Í þessu samhengi má nefna að Hreinn Benediktsson (2002 [1979]:234–6) taldi
dæmi um rím vá : ó í svipuðu safni rímna og Björn notaðist við og fann 150–160 dæmi á
móti 15 dæmum Björns um rím é : æ (21 ef með eru talin dæmi með vél og véla). Ekki blasir
við að tíðni hljóðanna hafi verið svo ólík að búast megi við að vá : ó sé tífalt algeng ara rím
en é : æ. Sennilegra virðist að framburðurinn sem rímið é : æ endurspeglar hafi einmitt ekki
verið mjög útbreiddur.
53 Til eru heimildir um að sums staðar á Austfjörðum hafi æ verið borið fram sem ein-
hljóð fram á 17. öld (sjá Finn Jónsson 1918:11–12, Stefán Karlsson 1970:216–18 og Hrein
Benediktsson 1961–62:95–96) og ef til vill mætti túlka þær sem vísbendingu um að tví-
hljóðun æ hafi breiðst hægt út. Fyrir fram virðist þó alveg jafnlíklegt að tvíhljóðun æ hafi
snemma breiðst út um mestallt land en verið lengi að ná til afskekktra svæða á
Austfjörðum.
54 Í þessu bréfi er einnig „briædr“ bræðr (sjá Stefán Karlsson 1963:13–14).