Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 106

(5) a. Frammælt sérhljóð b. Uppmælt sérhljóð
„i“ i [ɪ] ~ í [iː] „u“ u [ʊ] ~ ú [u]
„e“ e [ɛ] ~ é [e] „o“ o [ɔ] ~ ó [o]
„y“ y [ʏ] ~ ý [yː] „a“ a [ɐ] ~ á [a]
„ø“ ø [œ] ~ ǿ [øy]̯
Eins og sýnt er í (5) hafði tvíhljóðun miðlægra og fjarlægra langra sér -
hljóða, ásamt breytingum í kerfi stuttra sérhljóða, í för með sér að
almennt voru ekki voru lengur pör langra og stuttra sérhljóða með (nán-
ast) sama hljóðgildi (frá þessu voru þó undantekningar líkt og kom fram
í kafla 3.3.4). Í staðinn voru komin pör stuttra og langra sérhljóða þar sem
hið stutta var miðlægara (fjær jöðrum sérhljóðasviðsins) að hljóðgildi en
hið langa ýmist nálægara eða tvíhljóðskennt.
Á þessu stigi málsins voru upprunalegu tvíhljóðin au, ei og ey ekki
lengur annars eðlis (frá sjónarhóli sérhljóðakerfisins) en löng sérhljóð
almennt. Eins og fram kom í 2. kafla er líklegt að fyrri hluti tvíhljóðsins
au hafi haft sama hljóðgildi og stutt ǫ og þess vegna hefur verið hægt að
líta á ǫ [ɔ] ~ au [ɔ] (síðar ö (< ǫ + ø) [œ] ~ au [œ] > [œ]/[œy]̯) sem
hliðstæðu við pör á borð við e ~ é, a ~ á og o ~ ó, sbr. (5). Og þar sem sama
sérhljóðs tákn var iðulega ritað fyrir t.d. e og é eða a og á tóku menn stund-
um upp á því að rita ǫ og au með sama tákni.43 Hið sama gerðist í tilviki
tvíhljóðsins ey og stutta einhljóðsins ø sem einnig mynduðu samsvörun,
þ.e. ø [œ] ~ ey [œy]̯.44
Aðalsteinn Hákonarson106
43 Guðvarður Már Gunnlaugsson (2006:64 nmgr. 7) hefur bent á að sameiginlegt
hljóð gildi ö (< ǫ + ø) og fyrri hluta au gæti hafa haft áhrif í þá veru að farið var að rita „au“,
„av“ og „ꜹ“ fyrir bæði au og ö. Hann gerir hins vegar ekki ráð fyrir áhrifum frá tví hljóðun
miðlægu og fjarlægu löngu sérhljóðanna líkt og hér er gert.
44 Sennilega hefur það einnig þýðingu í þessu sambandi að stuttu hljóðin ø og ǫ misstu
hvort um sig snemma upprunalega langa samsvörun sína. Um miðja 13. öld féll ǿ sam an
við  og var útkoman ókringt hljóð sem ekki samsvaraði kringdu ø. Í handritum frá byrjun
13. aldar eru vísbendingar um samfall  og á (Hreinn Benediktsson 1965:62). Út kom an var
jafnan rituð „a“ þótt hljóðgildið hafi sennilega verið nær upphaflegu  [ɔː] (sjá 2. kafla).
Þetta gæti skýrst af því að samfallshljóðið hafi verið túlkað sem löng sam svörun stutts a,
sem í upphafi 13. aldar var líklega uppmælt og fjarlægt, en að vísu ókringt, [ɑ]. Þrátt fyrir
mun á kringingu hefur hljóðgildi [ɔː] (<  + á) verið nær a en öðrum stuttum sér hljóð um
enda var stutt ǫ á þessum tíma tekið að frammælast og nálgast ø ([ɔ] > [œ], sjá 2. kafla).
Snemma vantaði þannig bæði ø og ǫ langa samsvörun og upprunalegu tvíhljóðin ey og au
féllu vel að því hlutverki. Önnur hugsanleg skýring á því að útkoma samfalls  og á var
rituð „a“, sem ónafngreindur ritrýnir bendir á, er sú staðreynd að fyrir samfallið var á tíðara
hljóð en .