Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Side 86

Í heimildum kemur breyting á hljóðgildi í kerfi stuttra sérhljóða fram í
ritun áherslulausra sérhljóða (sbr. Hrein Benediktsson 1962, en sjá einnig
Jóhannes L.L. Jóhannsson 1924:19–20 og Haugen 1949). Áherslu laus i og
u í fornmáli voru að öllum líkindum hálfnálæg hljóð, [ɪ] og [ʊ]. Hljóðgildi
áherslulauss i var þannig á milli nálægs i [i] og miðlægs e [e] með áherslu,
en sennilega nær miðlæga hljóðinu enda er gjarnan ritað „e“ fyrir áherslu-
laust i í elstu handritum. Hið sama gilti, að breyttu breytanda, um samband
áherslulauss u [ʊ] við áherslusérhljóðin u [u] og o [o] og var áherslulaust u
yfirleitt ritað „o“ í elstu handritum. Samfara lækkun stuttra áherslusér-
hljóða, i [i] > [ɪ], e [e] > [ɛ], u [u] > [ʊ], o [o] > [ɔ],5 breyttust gildi bókstafa
þannig að „i“ og „u“ fóru að tákna [ɪ] og [ʊ] en „e“ og „o“ að tákna [ɛ] og [ɔ];
frá þeim tíma fór betur á að rita „i“ og „u“ fyrir áherslulaus i og u.
Handrit sýna að mynstrið „e“ ~ „o“ fyrir áherslulaus i ~ u vék ekki beint
fyrir „i“ ~ „u“ heldur var millistig þar sem ritað var „i“ ~ „o“. Fyrra skrefið
var tekið í lok 12. aldar en hið síðara um miðbik 13. aldar. Í ljósi þessa taldi
Hreinn Benediktsson að frammælt stutt áherslusérhljóð hefðu tekið að
fjarlægjast í lok 12. aldar en uppmælt um hálfri öld síðar (1962:16–17).
Hvenær tvíhljóðun í kerfi langra sérhljóða varð er umfjöllunarefni
þessarar greinar. Fram hefur komið að hún er venjulega ekki talin hafa
byrjað fyrr en undir lok 13. aldar, en í 3. kafla verða sýndar heimildir um
að þegar í kringum 1200 hafi frammæltu löngu hljóðin é og æ verið byrjuð
að breytast í hnígandi tvíhljóð. Þessi breyting hófst því um svipað leyti og
fram mælt stutt sérhljóð tóku að verða fjarlægari. Hvað uppmæltu sér -
hljóð in ó og á snertir eru heimildir ekki jafnskýrar en þó má leiða líkur að
því að tvíhljóðun þeirra hafi byrjað um miðja 13. öld eða á svipuðum tíma
og uppmælt stutt sérhljóð fóru að verða fjarlægari (sjá kafla 3.4).
Ef tvíhljóðun frammæltu hljóðanna hófst um eða fyrir 1200 er sú
breyting eldri en samfall  og ǿ, sem venjulega er talið hafa gerst um miðja
13. öld (Noreen 1923:107, Hreinn Benediktsson 1959:297). Hér er því
gengið út frá því að þessi hljóð hafi tvíhljóðast hvort um sig,  > [æ] og ǿ
> [øy]̯, en ǿ síðan afkringst við samfallið, [øy]̯ (> [œy]̯) > [æ]. Sam falls -
hljóðið æ hefur því frá upphafi verið tvíhljóð.
Eftir samföllin og hljóðgildisbreytingarnar, sem sennilega voru komn -
ar vel á veg um 1300, má gera ráð fyrir að einhvers staðar á landinu hafi
hljóðgildi upprunalegra einhljóða verið eins og lýst er í töflu 2.6
Aðalsteinn Hákonarson86
5 Lækkunin hefur einnig náð til frammæltu kringdu sérhljóðanna y [y] > [ʏ] og ø [ø]
> [œ].
6 Eins og fram hefur komið samsvarar forníslenskt é í nútímaíslensku hljóða sambandi
hálfsérhljóðs og sérhljóðs, [jɛ], en til að skýra þetta er jafnan gert ráð fyrir því að é hafi fyrst