Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Page 126

hann eða skjóta inn orðum eins og gildir um venjulegar setningar. Sumar
setningar eða sumir setningaliðir geta hins vegar verið býsna fastir að
form inu til og lítið hægt að breyta þeim. Þetta á til dæmis við föst orða -
tiltæki eins og sjaldan fellur eplið langt frá eikinni. Almennt er talið að slík
sambönd eigi heima í orðasafni málfræðinnar og að merkingu þeirra þurfi
að tilgreina sérstaklega. Setningarlega samsetningin í (2) þar sem fyrri
liður inn er boðháttarsetning er einnig gott dæmi um fastan fyrri lið:
(2) Guðjón fékk sér svartan [[haltu-kjafti]-brjóstsykur].
Setningarlegi liðurinn í (2) og liðir svipaðir honum eru ólíkir venjulegum
setn ing ar liðum og setningum að því leyti að þeir eru einhvers konar orða -
leppar sem hafa skírskotun út fyrir sig í klisjur eða tilsvör úr þekktri
umræðu. Þeir líkjast því að nokkru leyti tilvitnunum eða beinni ræðu.
Í íslensku eru samsetningar á borð við (1) þar sem fyrri liðirnir eru
myndaðir á virkan hátt nokkuð algengar. Þar er um að ræða samsett orð
sem geta bæði verið lýsingarorð og nafnorð, eins og sýnt er í (3).
(3) a. svona [[inn-á-hvert-einasta-heimili]-frægur] maður kemur í heim sókn.
b. Þetta var nú bara ein af þessum [[maður-tekur-svona-til-orða]-útskýr-
ingum].
Setningarlegar samsetningar eru vel þekktar í öðrum germönskum mál -
um eins og ensku, hollensku, þýsku og norsku (sbr. Booij 2004, Mei -
bauer 2007, Wiese 1996, Sato 2010 og Edvardsen 2012).4 Dæmi úr ensku
og norsku eru sýnd í (4) og (5):5
(4)a. I’m not one of these [[vomiting-in-a-bar-kind-of]-girls] (no.).
b. [[I-know-this-stuff-too]-reference] (no.).
c. She tried to give me the [[it’s-not-you-it’s-me]-routine] (no.).
d. … the [[what-exactly-is-my-mandate]-issue] (no.).
e. … but this [[heal-whatever-wounds-that-exist]-line] (no.).
f. Or when you would prep him for a [[late-night-carride-to-the-air -
port]-interview] (no.) after sixteen hours of nonstop campaining.
(5) a. [[Alene-med-gitar]-tradisjon] (no.).
b. [[Kjøre-helt-frem-til-hytta]-bil] (no.).
Þorsteinn G. Indriðason126
4 Eftirfarandi dæmi eru úr hollensku og þýsku (frá Meibauer 2007:235–236):
(i) [[lach of ik schiet] humor]
(ii) der [[Vater-und-Sohn]-Konflikt]
5 Dæmunum í (4) hefur höfundur safnað úr ýmsum áttum (úr bókum og sjónvarps -
þáttum) en dæmin í (5) eru öll úr norskum dagblöðum frá ýmsum tímum.