Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 116

við æ, sbr. sbr. vér > vær, vél > væl, véla > væla. Þetta bendir til þess að
staða á eftir v hafi ekki verið hagstæð fyrir hækkun fyrri hluta æ [ɛː].62 En
ef æ breyttist ekki í stígandi tvíhljóð á borð við [æ], hvernig má þá skýra
tilurð hljóðasambandsins jæ? Huganlegt er að hún tengist útbreiðslu
hljóðasambandsins é [jɛː] á tíma þegar upphaflegt é hafði breyst í æ í til-
teknum orðum sem hófust á v.
Stöðubundin lækkun é > æ í sumum orðum er hófust á v hefur einung-
is átt sér stað í ákveðinni mállýsku enda var é á endanum alhæft í mörgum
orðum þar sem lækkun hafði átt sér stað, sbr. vér, vél og véla í nútímamáli
(enn er þó æ í vættur). Því sem þarna gerðist mætti einnig lýsa þannig að
fáein orð hafi færst úr hópi orða með sérhljóðið é (í rót) yfir í hóp orða
með sérhljóðið æ. Afleiðingin var að í þessari mállýsku skiptust orð ekki
á sama hátt milli é-hóps og æ-hóps og í nágrannamállýskum. Þegar [jɛː]
fyrir é var að breiðast út kann þetta ósamræmi að hafa orðið til þess að [jɛː]
komst inn í æ-hópinn. Í mállýskunni þar sem vér, vél og véla höfðu breyst
í vær, væl og væla kann fólk að hafa tekið upp framburð með [jɛː] í þessum
orðum eftir nágrannamállýskum og síðan alhæft [jɛː] í fleiri orðum með æ,
fyrst í öðrum orðum sem hófust á v, t.d. vænn og vænta, því næst í orðum
sem hófust á b, sem var varamælt og raddað líkt og v, t.d. bær og bæn, en
síðast, og sennilega í mun minna mæli, í öðrum orðum með æ. Eins og
áður sagði varð ritun „ie“ fyrir é fyrst algeng um miðja 14. öld en það
bendir til þess að þá hafi útbreiðsla [jɛː] fyrir é verið hvað hröðust. Enn
fremur hefur komið fram að flest dæmi um ritun „iæ“ og „ie“ fyrir æ eru
einmitt frá síðari hluta 14. aldar.
Sé þessi tilgáta um breytingu æ í hljóðasamband rétt hefur jæ í raun
verið sama hljóð og é [jɛː] og rím é : æ þar með nákvæmt. En eins og áður
sagði virðast jæ og é hins vegar ekki hafa verið rituð eins í handritum.
Fyrra hljóðið er langoftast ritað „iæ“ eða „ię“ á meðan é [jɛː] er almennt
táknað „ie“. Ef til vill skýrist þetta af áhrifum almennra skriftarvenja.
Skrifarar sem báru æ fram [jɛː] í ákveðnum orðum rituðu þá kannski „iæ“
eða „ię“ fyrir æ [jɛː] fremur en „ie“ vegna þess að þeir sáu sömu orð gjarnan
rituð með „æ“ eða „ę“. Þá mætti hugsa sér að þegar hinir sömu skrifuðu
upp eftir hand ritum með „æ“ eða „ę“ í umræddum orðum hafi þeir skotið
inn „i“ en annars haldið rithætti frumritanna.
Aðalsteinn Hákonarson116
62 Einnig er vel þekkt að í norrænu varð ekki klofning, e > ja, jǫ, ef á undan fór v, l
eða r (sbr. Noreen 1923:88). Margt er á huldu um klofninguna en að baki hálfsérhljóðinu í
útkomu klofningarinnar býr sennilega hækkun á hljóðgildi upphaflega e-hljóðsins, sem
jafn framt fékk sérhljóðið a eða ǫ á eftir sér.