Spássían - 2010, Síða 25

25
Við höfum vanrækt lýðræðið.
Ákvarðanir eiga að vera teknar
af almenningi með hagsmuni
heildarinnar að leiðarljósi. Kjarni
lýðræðisins er að hver og einn hafi
jafn mikið um málefni samfélagsins
að segja, jafn mikil áhrif. Það er ekkert
annað í stöðunni en að færa valdið,
sem þjappast hefur saman á fárra
hendur, til almennings.
Eitt atkvæði á mann, flóknara er
það ekki. Þessi regla þarf að gilda
á öllum sviðum samfélagsins, í
efnahagslífi jafnt sem stjórnmálum.
Það þarf að lýðræðisvæða fyrirtækin.
Á stjórnmálasviðinu þarf að draga
úr flokksræði, til dæmis með því að
innleiða slembival og persónukjör.
Við eigum bara eina jörð en göngum
á auðlindir hennar líkt og við ættum
margar. Haldi ofnýting auðlinda
áfram verða náttúruhamfarir ekki
umflúnar. Eina ráðið er að krafan um
hagvöxt víki fyrir sjálfbærni.
Ef fagið er í krísu þurfum við á
gagnrýninni stjórnunarkenningu að
halda, sagði Njörður, fagmennsku í stað
tæknihyggju. Við þurfum að setja hlutina
í víðara samhengi, tengja fræðin við
raunveruleikann og snúa okkur að kjarna
málsins; eðli fagsins.
Þjófóttur fræðatrúður og
stærra samhengi
Hin neikvæðu viðbrögð við viðleitni
Njarðar til að opna umræðuna eru
vitanlega til þess fallin að bæla niður
gagnrýna umræðu. Hann er ekki eini
fræðimaðurinn sem fundið hefur fyrir slíku
viðmóti og það einskorðast ekki við fræði
sem tengjast viðskiptum og efnahag né
við skammir fyrir neikvæðni. Í umræðum
kom fram að háskólafólk sér oft skýr
tengsl milli þess að spyrja „óþægilegra“
spurninga og að missa styrki til að stunda
fræðastörf. Irma benti einnig á að óttinn
við pólitískt vald hefði haft áhrif á innri
ákvarðanir háskólayfirvalda. Augljóst
var að sú ákvörðun rektors Háskóla
Íslands að veita Hannesi Hólmsteini
Gissurarsyni, prófessor í stjórnmálafræði,
ekki formlega áminningu eftir að hann
hafði verið dæmdur sekur um ritstuld í
ævisögu Halldórs Laxness er enn aumur
blettur innan háskólasamfélagsins. Viðar
Hreinsson nefndi til dæmis að „þjófóttur
fræðatrúður“ léki lausum hala í Háskóla
Íslands og Háskólinn í Reykjavík ræki
fólk fyrir kjafthátt. Hann notaði þetta
sem dæmi um að seint myndu þessar
stofnanir stuðla að nýrri hugsun sem máli
skipti, þótt hún geti þrifist á jaðri þeirra.
Í umræðum eftir fyrirlestrana var spurt
hvort ekki væri tímabært að hætta að
einblína á einstök mál sem þessi og horfa
frekar á stærra samhengi. Á máli annarra
mátti hins vegar skilja að beinast lægi við
að byrja á að hreinsa til í eigin ranni.
Hér hefur aðeins verið fjallað um hluta
af því sem rætt var á málþinginu, enda
héldu níu fræðimenn þar erindi og fleiri
létu til sín taka í umræðum. Þó má segja
að upp úr standi áherslan á mikilvægi þess
að líta annars vegar gagnrýnum augum
inn á við, á afmörkuð atriði í nánasta
umhverfi, og hins vegar að hafa hið víðara
samhengi alltaf í huga, hina alþjóðlegu og
samfélagslegu hlið. Kristrún Heimisdóttir
lögfræðingur benti til dæmis á að sömu
spurningar hlytu að vakna í háskólum
í Grikklandi, Írlandi og víðar þar sem
efnahagshrun blasti við.
Æðsta skyldan að taka afstöðu
Eins og Jón Ólafsson, prófessor við
félagsvísindadeild Háskólans á Bifröst,
benti á undir lok málþingsins snýst málið
ekki bara um það hvernig stofnun háskólinn
sé heldur hvernig kerfi samfélagsins sé.
Háskólamenn þurfi að hafa frelsi til að
fara ótroðnar slóðir og geta dregið í efa
eða gagnrýnt jafnvel grunnforsendur
samfélagsgerðarinnar. Eitt dæmi um það
væri viðleitni til að komast út úr þeirri
hagrænu hugsun hámörkunarinnar sem
stýrir pólitískri umræðu og leyfa sér að
hugsa um samfélagið sem vistkerfi ekki
síður en hagkerfi
Til að umræða skapist um slík grund-
vallaratriði þurfa fræðimenn hins vegar að
hafa frelsi til að tjá sig og viðra skoðanir
sínar án þess að innri eða ytri ritskoðun hafi
þar áhrif á. Irma benti á þá kröfu franska
félagsfræðingsins Pierres Bourdieus að
menntamenn eigi ekki aðeins að beita
sérfræðiþekkingu sinni heldur taka
afstöðu óháð sérfræðisviði sínu. Þeir eigi
að nota akademískt sjálfræði sitt til að tala
frjálst og milliliðalaust til samfélagsins, án
þess þó að leitast við að verða dægurhetjur
í fjölmiðlum eða taka að sér að þjóna
valdinu. Þannig væri sjálfsmyndin byggð á
afskiptum af samtímanum, hvort sem það
ætti við um pólitík, siðferði eða eitthvað
annað. Háskólasamfélag þarf að gangast
við þeirri ábyrgð sinni, sagði Irma, sem
telur að það gerist þegar einstaklingurinn
ákveður að taka persónulega áhættu í
krafti eigin sannfæringar.
Páll Skúlason tók undir þetta þegar hann
benti á að fræðileg hugsun getur frestað
því endalaust að komast að niðurstöðu.
Fræðimenn beri hins vegar pólitíska
ábyrgð. Æðsta skylda þeirra sé að standa
upp og taka afstöðu sem manneskja.
Reynslan hefur sýnt okkur að heimurinn
breytist þegar einstaklingur ákveður að
breyta samkvæmt sannfæringu sinni í
stað þess að fylgja reglunum. En þá þarf að
þora að standa upp og tala gegn valdinu.
Auður Aðalsteinsdóttir
1 Páll Skúlason, Pælingar, Reykjavík, ERGO,
1987, 70.
Vistkerfi í stað markaðar
Á málþinginu var töluvert fjallað um eðli
lýðræðisins sem við byggjum á og hvort
hægt sé að breyta því. Kannski felst lausnin í
því að hugsa um samfélagið eins og vistkerfi
frekar en markað, sagði Jón Ólafsson en
Guðni Elísson hafði áður bent á hugmyndir
um samfléttun vistfræði og hagfræði.
Í máli Guðna kom fram að út frá
vistfræðilegu sjónarmiði sé hugmyndin um
endalausan hagvöxt sérlega skaðleg. Hún
feli í raun í sér að við göngum sífellt hraðar
á náttúruauðlindir án tillits til þess hversu
langan tíma tekur fyrir þær að endurnýjast.
„Við erum til dæmis öll bensínfíklar“, sagði
Guðni, „hvert og eitt okkar hér í salnum.
Ef við lítum til þess tíma sem það tók
olíubirgðir heimsins að myndast má ætla
að við tæmum þetta forðabúr náttúrunnar á
a.m.k. milljónföldum hraðanum sem það tók
þær að myndast. Það sýnir hversu stjórnlaus
og hættuleg dagleg neysla okkar er.“ Í lokin
tók Jón Ólafsson upp þennan þráð aftur og
bætti við að vistfræðileg áhersla krefjist
þess að við stígum á bremsuna og innleiðum
hugmyndina um hægfara hringrás í stað
hugmyndarinnar um sífellt hraðari vöxt.
Lýðræðisfélagið Alda
Ljóst er að lýðræðiskerfið og leiðir til að
bæta það eru mörgum ofarlega í huga
þessa dagana. Sama dag og málþingið fór
fram var Lýðræðisfélagið Alda stofnað,
en grundvallarhugtök þess eru lýðræði
og sjálfbærni. Stefnumið félagsins eru
eftirfarandi:
„Æðsta skyldan
er að standa
upp og taka
afstöðu sem
manneskja“