Spássían - 2010, Síða 32

32
Samtal Þorvalds Skúlasonar og Sigtryggs Bjarna Sigtryggssonar í
Listasafni Árnesinga. Ljósmynd: Guðmundur Ingólfsson.
Í fyrrnefnda tilvikinu eru það módernísk viðhorf og einurð í
vinnubrögðum beggja listamannanna – og auðvitað sameiginlegir
sjónrænir þættir verkanna – sem gefa tilefni til samanburðar, og í
því síðara er það viðfangsefnið (Ísland) og miðillinn (ljósmyndin).
Ljósmyndir Watsons og Erhardts – annars vegar natúralískar
staðarlýsingar með rómantísku ívafi, hins vegar formsterkar
myndheildir sem leika á mörkum hins óhlutbundna – eru svo
ólíkar að það felst viss ögrun í samanburðinum, sem áhugavert
er að velta fyrir sér í samhengi íslenskrar landslagsljósmyndunar
og landslagslistar. Markviss samanburður, hvort sem um er að
ræða tvo látna listamenn eða verk genginna listamanna við hlið
verka núlifandi fólks, felur ávallt í sér samræðu og endurmat á
listasögunni.
Slíkt endurmat á arfleifðinni, og þá gjarnan í samhengi íslensks
módernisma, hefur verið áberandi undanfarið. Framangreindar
sýningar eru dæmi um gróskuna í slíku sýningarhaldi, því það
sem hefur einkennt þær eru óvenjuleg og fersk sjónarhorn.
Samanburður er raunar analýtísk tækni sem sundurgreinir og
varpar ljósi á eiginleika verka, hvernig ákveðnir þættir eru líkir
eða ólíkir. Og með samanburði má laða fram nýja merkingarþætti
verka. Vel til fundið samspil getur því leitt ýmislegt áhugavert
og óvænt í ljós, ekki aðeins hvað snertir viðkomandi listamenn,
heldur einnig í stærra listsögulegu samhengi.
Túlkun í málverki eða ljósmynd
Í bókinni Cézanne: Landscape into Art, fjallar Pavel Machotka
um togstreitu milli ljósmyndaðs og málaðs landlags með því að
gera samanburð á málverki eftir Paul Cézanne af fjallinu Mont
Sainte-Victoire (1902-06) og ljósmynd af sama myndefni, tekinni
af John Rewald á 4. áratug síðustu aldar. Ljósmyndin var tekin
frá sambærilegu sjónarhorni og sést í málverkinu og á sama tíma
dags og á sömu árstíð. Niðurstaða rannsóknarinnar varpar ljósi
á þróun módernismans, en að mati Matchotka nær ljósmyndin
ekki að skrásetja hina flóknu reynslu sem samband Cézanne
við fjallið felur í sér. Reynslu sem Cézanne myndgerir í kviku,
dýnamísku samspili litaflata.1 Malcolm Andrews ræðir þetta
nánar í Landscape and Western Art og bendir á að Machotka
leiði í ljós að skilningur Cézanne á náttúrunni – sem byggir á
nákvæmri athugun á návígi við náttúruna – hafi í för með sér
fráhvarf frá raunsæislegri túlkun og leiði til óhlutbundinnar
túlkunar, eða meiri myndrænnar afstraksjónar. Samanburðurinn
sýni fram á að með staðfræðilegri ljósmynd sé ekki unnt að skrá
hið huglæga samband listamanns við náttúruna og að hún miðli
ekki tilfinningu fyrir náttúrunni sem lifandi ferli.2
Spenna milli hins frysta augnabliks ljósmyndarinnar og
flöktandi virkni mannsaugans varð kveikjan að ljósmyndaverkum
breska listamannsins Davids Hockneys á 9. áratugnum.
Hvert verk er samsett af mörgum ljósmyndum í tilraun til að
endurspegla mannlega skynjun með því að sýna hlutina frá
mörgum sjónarhornum í senn, og ekki sem eitt augnablik
heldur ferli sem gerist í tíma.3 Þarna má jafnframt koma auga á
skemmtilega úrvinnslu á módernisma í samtímanum.
Á sýningunni Sögustaðir – í fótspor W. G. Collingwoods má
einnig bera saman málaðar landslagsmyndir Collingwoods og
ljósmyndir Einars Fals. Myndir Collingwoods voru raunar í anda
þeirrar akademísku landslagshefðar sem Cézanne vildi slíta sig
frá og að sumu leyti endurnýja, og verk Einars Fals eru mótuð
af viðhorfum í samtímamyndlist. Á milli þeirra er meira en
öld, en báðir sækjast eftir ákveðnu jafnvægi myndheildarinnar.
Flestar ljósmyndirnar eru teknar frá svipuðu sjónarhorni og
ríkir í vatnslitamyndum (og einnig teikningum og ljósmyndum)
Collingwoods sem gerir það að verkum að myndbygging
þeirra mótast að einhverju leyti af hefðbundnum myndrænum
stöðlum 19. aldar verkanna. Samanburðurinn minnir að því
leyti á tengsl hins myndræna (the picturesque), ferðalaga og
ljósmyndahefðarinnar. Raunsæislegar ljósmyndirnar varpa
jafnframt ljósi á hvernig Collingwood hagræðir veruleikanum
til að láta hann falla að myndrænum sniðum. Þau lúta m.a. að
dökkum forgrunni, ljósara sviði fyrir miðju og hæfilega máðum
fjöllum í bakgrunni, og gjarnan „vængjum“ í formi ávalra hæða
eða fjalla út við myndjaðrana – og stundum ýkir hann stærð fjalla.
Stefnumót Einars Fals við Collingwood varpar á margan hátt
ljósi á mótandi þætti (landslags)sýnar og myndsköpunar, svo
sem hefðir og áhugasvið. Hvort sem um er að ræða rómantíska
innlifun á borð við þá sem gerir myndir Collingwoods jafn
einstakar og raun ber vitni, eða íhugun og lunknar athugasemdir
um tengsl mannsins við umhverfi og tiltekna staði, myndir og
tíma, frá sjónarhorni samtímans, í tilviki Einars Fals.
Endurnýjandi endurlit
Þær breytingar á ásýnd landsins sem sjást í samtali 19.
og 21. aldar á Sögustaðir – í fótspor W. G. Collingwoods,
sem m.a. stafa af mannavöldum og tengjast heimildagildi
skrásetningarinnar, eiga sér vissa hliðstæðu í samtali tveggja
ljósmyndara, afa og sonarsonar á sýningunni Thomsen &
Thomsen. Verk beggja fjalla um umhverfi mannsins, umhverfi
sem hann hefur mótað á einhvern hátt: Borg tekur á sig mynd við
byggingarframkvæmdir, fólk skapar sér daglegt heimilisumhverfi
og athafnasemi mannanna setur mark sitt á landið. Á sýningunni
öðlast heimildaljósmyndun Péturs eldri nýtt líf í samhengi
hugmyndalegra áherslna og fagurfræði í myndverkum Péturs
yngri. Heimildagildi fyrrnefndu verkanna gefur sýningunni
sögulega vídd sem í samspili við nýrri verkin spannar hátt í 60 ár
og vekur áleitnar hugrenningar um íslenskt þjóðlíf.
Verk myndhöggvarans Ásmundar Sveinssonar eru vissulega
börn síns tíma – það sást vel þegar verkum eftir 11 samtímalistamenn
var stillt upp innan um verk hans í Ásmundarsafni á sýningunni
Rím. En eins og yfirskriftin gefur til kynna, þá hafa verkin vissa
hugmyndalega og sjónræna eða jafnvel formræna samsvörun
þótt forsendur séu ólíkar. Módernískar áherslur Ásmundar á
„Þessi samanburður var sérlega
vel heppnaður; þarna varð til
einhvers konar symbíósa þar
sem verk beggja listamannanna
nærðust hvert á öðru um leið og
þau stóðu fyllilega fyrir sínu“.