Þjóðmál - 01.12.2016, Page 83

hafta á íslandi 1930-1960 var, að þjóðlífið
mótaðist þá miklu frekar af stjórnmála-
baráttu en viðskiptum. Fyrirgreiðslustjórn-
mál verða því mikilvægari sem menn þurfa
meiri fyrirgreiðslu.Tímamót urðu árið 1960
við endalok haftabúskaparins. Nokkru síðar
benti prófessor Ólafur Björnsson einmitt á þá
þversögn, að kvartanir um flokksræði hefðu
aukist, eftir að flokksræði minnkaði við niður-
fellingu haftanna. Hafði hann það til marks
um aukið svigrúm einstaklinga: Þeir áttu ekki
lengur afkomu sína undir flokkum og þorðu
því að gagnrýna þá.59 Við tók 20-30 ára
tímabil, þar sem leifarfyrirgreiðslustjórnmála
hjá ríkinu mátti aðallega greina í bönkum
og opinberum sjóðum.60 Þótt bankastjórar
væru ekki beinlínis fulltrúar stjórnmálaflokka,
höfðu þeir flestir góð tengsl við þá einhverja.
Þar eð vextir voru oftast fyrir neðan það,
sem myndast hefði á frjálsum markaði, voru
bankastjórar og forstjórar lánasjóða líka í
aðstöðu til að úthluta gæðum.
Þær breytingar, sem urðu á tímabilinu,
gengu í báðar áttir. Þegar verðtrygging
fjárskuldbindinga var tekin upp með Ólafs-
lögum 1979 (en þau voru kennd við Ólaf
Jóhannesson forsætisráðherra), fækkaði til
muna tækifærum til skömmtunar lánsfjár
eftir stjórnmálasjónarmiðum. Menn þurftu
nú að greiða fullt verð fyrir lán, sem urðu
fyrir vikið ekki eins eftirsótt og áður. Sam-
vinnuhreyfingin, sem vaxið hafði og dafnað í
skjóli opinberrar fyrirgreiðslu, veslaðist upp.61
Önnur tímamót urðu 1988, þegar vinstri stjórn
undir forsæti Steingrfms Hermannssonar hvarf
aftur að því að efla opinbera sjóði. Látið var
svo heita, að örva ætti nýsköpun, til dæmis
í fiskeldi og loðdýrarækt, en auðvitað skiptu
atkvæðaveiðar máli eins og svo oft áður.62
Þriðju tímamótin urðu 1991, þegar ríkisstjórn
Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks lagði niður
mikilvægustu opinberu sjóðina, sem áður
höfðu verið notaðirtil að styrkja atvinnu-
fyrirtæki. Sú þróun, sem þá hófst, hélt áfram,
þegar bönkunum var breytt í hlutafélög og
þeirsíðan seldireinkaaðilum.Varsú breyting
um garð gengin í byrjun árs 2003. Nú skömmt-
uðu vextir lánsfé frekar en bankastjórar.
Ætla má, að stjórnmálahygli hafi
snarminnkað við tímamótin 1991, ekki vegna
þess að valdsmenn hafi nauðsynlega batnað,
heldur vegna þess að tækifæri þeirra til að
hygla öðrum hafi minnkað. En í ritgerð frá
2006 telur prófessor Gunnar Helgi Kristins-
son þrátt fyrir þetta, að enn gæti verulegrar
stjórnmálahygli á íslandi: Stöðuveitingar
ráðist nokkuð af stjórnmálasjónarmiðum.
Dregur hann þessa ályktun af rannsókn,
sem hann gerði á viðhorfum 17 manna
í eða nálægt stjórnsýslunni á 111 stöðu-
veitingum árin 2001-2005. Þar var um að
ræða æðstu stöður í stjórnsýslunni, 82 stöður
forstöðumanna ríkisstofnana og síðan stöður
sendiherra, ráðuneytisstjóra og hæstaréttar-
dómara. Niðurstaða 17-menninganna
var, að 68% stöðuveitinga hefðu ráðist af
almennum hæfnissjónarmiðum („faglegum"
sjónarmiðum), 57% af skrifræðissjónarmiðum
(þar sem menn hlutu fyrirsjáanlegan fram-
gang í stigveldi stjórnsýslunnar) og 44% af
stjórnmálasjónarmiðum að verulegu leyti. í
mörgum dæmum gátu tvö eða jafnvel þrjú
sjónarmiðin öll gegnt hlutverki, en í 16%
stöðuveitinganna var talið, að aðeins væri
um stjórnmálasjónarmið að ræða. Einnig
kom fram í rannsókninni, að framsóknar-
menn voru gjarnari á að skipa flokksmenn í
embætti en sjálfstæðismenn.63
Þó vaknar sú spurning, hversu víðtækar
ályktanir má draga af slíkri rannsókn. Hvers
vegna var valið tímabilið 2001-2005, þegar
sömu tveir stjórnmálaflokkar voru við völd,
Sjálfstæðisflokkur og Framsóknarflokkur, en
ekki tímabilið 1985-1993, þegar fjórar ólíkar
samsteypustjórnir sátu, þótt ekki væri nema
til samanburðar?64 Hvernig voru einstakling-
arnir sautján, sem meta áttu embættisveit-
ingarnar, valdir? Sjálfur er prófessor Gunnar
Helgi Kristinsson til dæmis yfirlýstur and-
stæðingur Sjálfstæðisflokksins.65 Hann var
líka í þeim fámenna hópi, sem studdi fyrsta
lcesave-samning vinstri stjórnarinnar 2009.66
Sá samningur hlaut 1,9% gildra atkvæða
í þjóðaratkvæðagreiðslu 2010, en 98,1%
kjósenda voru andvíg honum.67 Prófessorinn
hefur því frekar skipað sér á jaðar en í miðju
ÞJÓÐMÁL vetrarhefti 2016 81