Milli mála - 2021, Síða 117
116 Milli mála 13/2021
heitið binomio fest sig í sessi.1 Orðapör eru ávallt mynduð af tveimur
orðum úr sama orðflokki (t.d. nafnorði, lýsingarorði, atviksorði eða
sagnorði) sem eru tengd með samtengingum (t.d. friður og ró) eða
forsetningum (t.d. skref fyrir skref).
Orðapörum bregður gjarnan fyrir í daglegu máli en þeim er oft
beitt til að krydda tungumálið eða til að gefa orðum aukinn þunga.
Nýlegt dæmi um notkun slíkra para er að finna í eftirfarandi um-
mælum Þórólfs Guðnasonar sóttvarnalæknis: „Þá þurfum við að
skoða hvort við förum í tilviljanakennt úrtak þar; förum þá ekki
endilega eftir aldri heldur boðum holt og bolt í bólusetningu“ (mbl.
is).2 Annað dæmi er fengið úr fréttum RÚV frá júlí 2021 en þar
segir frá því að „líf virðist vera að færast í bæjarhátíðir vítt og breitt
um landið“ og „viðbúið að margir verði á faraldsfæti um borg og
bí“. Titill fréttarinnar er „Bæjarhátíðir um hvippinn og hvappinn
um helgina“ (ruv.is).
Frá alda öðli hefur notkun orðapara auðgað tungumál og gert
þau kjarnmikil og blæbrigðarík. Þetta á við um tungumálin þrjú
sem hér eru til umfjöllunar: íslensku, spænsku og þýsku.
Fræðimönnum ber flestum saman um að rætur orðapara megi rekja
til latneskrar mælskulistar (Burger 2015, 150; García-Page Sánchez
2008, 329; Mellado Blanco 1998, 285–287) og að líkast til hafi þau
og notkun þeirra borist yfir í önnur tungumál með latneskum
textum. Hvað sem upprunanum líður þá sýna heimildir að pör af
þessu tagi koma fyrir í þýskum textum frá miðöldum, einkum laga-
textum, í spænsku fyrirfinnast þau frá árdögum tungunnar og ef
litið er til íslenskunnar virðist notkun orðapara einnig vera nokkuð
forn í málinu. Eitt elsta dæmið sem hefur rekið á fjörur greinarhöf-
unda, og enn er haft á takteinum í málinu, er glaður og reifur, orða-
par sem kemur fyrir í Hávamálum. Þögull og íhugull, eða þagalt og
hugalt eins og segir í kvæðinu,3 kemur fyrir í sömu heimild
(Eddukvæði 1954, 26) og önnur forn orðapör eru lof og vit, snapir og
gapir og ný og nið, svo fáein séu nefnd.
Hér verður fjallað um orðapör í íslensku, spænsku og þýsku frá
1 Önnur hugtök og heiti í málinu eru binomios fraseológicos, pares de palabras (,orðapör‘) og co-compuestos
(,samstæður‘).
2 Undirstrikunin er höfunda.
3 „þagalt ok hugalt / skyli þjóðans barn / og vígdjarft vera / glaðr og reifr / skyli gumna hverr / unz
sinn bíðr bana.“
KURZ UND BÜNDIG , RASO Y CORTO EÐA STUTT OG LAGGOTT
10.33112/millimala.13.5