Bændablaðið - 12.01.2023, Qupperneq 48

48 Bændablaðið | Fimmtudagur 12. janúar 2023
Fjöldi evrópskra afurðaheita eru
vernduð á íslenskum markaði og
njóta vaxandi vinsælda neytenda,
milliríkjasamningur um verndina
hefur gilt í nokkur ár.
Tækifæri til
þess að nýta
verndina á
íslenskar vörur
liggja í augum
uppi að mati
undirritaðs.
En verndin
og kostir hennar
fyrir íslenska
hagsmuni hafa
nánast enga kynningu fengið né
opinbera umræðu. Í greininni og í
næstu blöðum er gerð tilraun til að
bæta úr og setja fram á einfaldan
hátt, hvað um ræðir og hvernig megi
hagnýta verndina fyrir íslenskar
afurðir.
Hvers vegna verndun?
Verndin snýst fyrst og síðast um
viðskipti, aukið virði afurða og
gagnsæi. Var því komið á innan
Evrópusambandsins fyrir 30 árum til
að stuðla að verndun einstakra afurða,
hefða, hráefna, landfræðilegrar
stöðu og líffræðilegrar fjölbreytni.
Verndin skilar merktum vörum að
jafnaði 15-20% hærra útsöluverði.
Hjálpar neytendum við val á
merktum gæðavörum og er verkfæri
framleiðenda til aðgreiningar við
markaðssetningu afurða sinna. Eitt
yfirlýstra markmiða verndarinnar er
að dreifbýl svæði njóti áhrifa hennar
með beinum fjárhagslegum hætti.
Verndin er einnig talin til
hugverka, sem hefur gríðarlega þyngd
í baráttu gegn matvælasvindli. ESB
styður sinn landbúnað með öflugum
verkfærum og langtímahugsun eins
og dæmin sanna, upprunaverndin
nýtist evrópskum hagaðilum vel. En
kerfið býðst einnig til afnota öllum
þjóðum sem þess óska og nota m.a.
allir nágrannar okkar kerfið til að
draga fram sérstöðu og auka tekjur.
Íslensk lög um upprunavernd
Lög um vernd afurða voru staðfest
2014 og gagnkvæmur samningur við
ESB er hér í gildi. Má því enginn
íslenskur framleiðandi stæla eða
„stela“ skráðum afurðaheitum. Af
þeim sökum hafa íslensk fyrirtæki
þurft að breyta nöfnum á sínum
vörum til að fylgja lögunum. Hins
vegar eru ekki dæmi um notkun
íslenskra framleiðenda með skrán-
ingum enn sem komið er. Það er
áhugavert að skoða hvers vegna
jákvæðu þættir verndunarinnar hafa
ekki verið nýttir af Íslendingum.
M.ö.o., íslensk fyrirtæki vinna
eftir þeim hluta upprunaverndar sem
getur skert þeirra tekjur og bannar
notkun þekktra erlendra heita. En
hafa ekki hagnýtt kerfið til að auka
tekjur og virði sinna afurða, hefða
og hráefna.
Undirritaður telur að það megi
helst rekja til þess að verndin hefur
afar takmarkað verið kynnt hér,
einföld vefleit á íslensku styður
þá skoðun. Textar um verndina
á aðgengilegu mannamáli eru í
mýflugumynd, en áhugamenn um
reglugerðir og lögfræðitexta geta
fundið eitthvað við sitt hæfi. Þá er
enn ríkt í okkur Íslendingum í öllum
atvinnugreinum, og því miður of
mörgum bændum, að horfa á okkar
matvælaframleiðslu sem framleiðslu
og sölu hráefna. En ekki hampa
því sem sannarlega hefur sérstöðu
og getur aukið virði einstakra
hrávöruflokka og afurða.
Frönsk og forn fyrirmynd
upprunaverndar
Fyrirmynd evrópskrar uppruna-
verndar er elsta verndarkerfi heims,
„appellation d’origine contrôlée
(AOC)“, sem komið var á fót í
Frakklandi til aðgreiningar og
verndunar á víni. AOC verndar í
dag mörg þekktustu vín og matvörur
heims, eins og Kampavín, Roquefort
og Comté osta. Vernd á frönskum
matvörum nær allt aftur til 1411,
þegar stjórnvöld hlutuðust til um
vernd Roquefort. AOC var þróað
fyrir vín, og í meginatriðum eins frá
lokum fyrri heimsstyrjaldar til 1990.
Þá var kerfið opnað að fullu fyrir
franskar matvörur og í framhaldi
tekið upp af ESB. Framleiðendur í
öllum heimsálfum hafa nýtt tækifæri
innan evrópsku verndarinnar og yfir
5.000 skráningar eru nú í kerfinu, sem
hefur löngu sannað sig sem sterkasta
verndin fyrir vörur með sannarlega
sérstöðu.
Einföld útskýring á vernduðum
afurðaheitum:
PDO (e. Protected Designation of
Origin) er efsta stig verndar sem
vísar til þess landsvæðis sem varan
er upprunnin á og framleidd, íslenska
heitið er: Uppruna tilvísun, til þessa
hafa einungis íslenskt lambakjöt og
íslensk lopapeysa sótt íslenska hluta
verndarinnar. PGI (e. Protected
Geographical Indication) er næstefsta
stig verndar, á íslensku: Landfræðileg
tilvísun.
TSG (e. Traditional speciality
guaranteed) er lægsta stig verndar,
á íslensku: Hefðbundin sérstaða, GI
(e. Geographical indication of spirit
drinks), undirrituðum er ekki fullljóst
hvort þessi hluti sem nær yfir brennda
drykki hefur hlotið vernd hérlendis,
en veit af áhuga íslenskra fyrirtækja
á slíkri skráningu. A.m.k. er ekki neitt
slíkt að finna á vef MAST sem annast
móttöku umsókna.
Hafliði Halldórsson,
verkefnastjóri á markaðssviði BÍ
Vernduð afurðaheiti
auka tekjur
Parma skinka, verndað afurðaheiti merkt íslensku vörumerki.
Hafliði
Halldórsson.
Upprunatilvísun logo.PDO logo.
AF VETTVANGI BÆNDASAMTAKANNA
Stóru málin
Það er ágætur siður í upphafi
árs að fara yfir það sem er
liðið. Á búgreinaþingi deildar
sauðfjárbænda sem var haldið í
mars 2022 var sleginn ákveðinn
taktur fyrir starf deildarinnar.
Þar var fyrst og fremst lögð
áhersla á tvö mál; annars vegar
stöðvun á tilfærslu greiðslumarks og
hins vegar afkoma sauðfjárbænda.
Stöðvun á tilfærslu greiðslumarks
hafnað af ráðherra
Á búgreinaþingi 2022 kom enn og
aftur fram skýr vilji bænda til að
stöðva fyrirhugaða niðurtröppun
greiðslumarks um áramótin 2022-
2023. Stjórn búgreinardeildarinnar
fylgdi málinu eftir við ráðherra
matvæla með erindi sem sent var inn
til ráðuneytisins 6.apríl. Ráðuneytið
gaf svo færi á samtali um erindið
22. ágúst.
Á þeim fundi komu forsvarsmenn
búgreinardeildarinnar fram skýrum
vilja bænda og deildarinnar til að
stöðva niðurtröppun greiðslumarks.
Ráðuneytið taldi ekki þörf á að
verða við þessari beiðni bænda
að svo stöddu. Verkefni stjórnar í
framhaldinu var að vinna frekari
greiningar á áhrifum niðurtröppunar
og færa ráðuneytinu frekari rök fyrir
skýrri kröfu sinni. Það er skemmst
frá því að segja að ráðuneytið féllst
ekki á rök bænda í málinu, erindinu
var hafnað og lá sú niðurstaða fyrir
í október.
Stjórn deildarinnar ákvað í
framhaldinu að skoða heimildir
framkvæmdanefndar búvöru-
samninga til að færa á milli
liða innan samnings. Það er
skilningur Bændasamtakanna að
framkvæmdanefndin hafi skýra
heimild til að færa á milli liða allt að
20% á ári hverju en ekki megi færa
af beingreiðslum út á greiðslumark.
Aftur á móti megi færa af öðrum
liðum yfir á beingreiðslur út á
greiðslumark.
Á fundi framkvæmdanefndar
búvörusamninga sem var haldinn
14. desember 2022 kom fram
sá skilningur ríkisins að ekki sé
heimilt að færa af öðrum liðum
yfir á greiðslumark. Á öðrum
fundi framkvæmdanefndar sem
var haldinn 21. desember 2022
lagði ríkið fram lögfræðiálit
túlkun sinni til stuðnings. Þessi
niðurstaða er þvert á skilning bænda
og Bændasamtakanna. Ljóst er að
upp er kominn ágreiningur um
framkvæmd samningsins.
Bændasamtökin sendu í
framhaldinu kröfu á ráðuneyti
matvæla sem og ráðuneyti fjármála
dags. 28.12 2022 þar sem farið er
fram á að gerðardómur kveði upp
dóm í málinu. Skýrt er í samningi um
starfsskilyrði sauðfjárræktarinnar
að gerðardómur skeri úr um
ágreining um framkvæmd samnings.
Bændasamtökin hafa tilgreint Þórð
Bogason hæstaréttarlögmann sem
sinn fulltrúa í gerðardóm og lagt til
að Skúli Magnússon umboðsmaður
Alþingis verði
oddamaður í
gerðardómi.
Stjórn bú-
g re inade i lda r
sauðfjárbænda
telur nauðsynlegt
að skorið verið
úr um þetta fyrir
endurskoðun sauð-
fjársamnings. Það er best fyrir báða
samningsaðila.
Afurðaverð hækkar en afkoman
ennþá óviðunandi
Afkoma sauðfjárbænda var til
umfjöllunar á búgreinarþingi
sauðfjárbænda og komu fram
miklar áhyggjur þingfulltrúa
af stöðu greinarinnar. Áherslur
búgreinardeildarinnar um mann-
sæmandi afkomu birtust bændum
og afurðastöðvum strax síðastliðinn
vetur af miklum krafti. Margar
greinar voru skrifaðar, eyrum
fjölmiðla náð, sauðfjárbændur fengu
kærkomna áheyrn og jákvæða. Það
var ljóst að verulegra breytinga var
þörf, ef ætti að vera grundvöllur
fyrir áframhaldandi framleiðsluvilja
sauðfjárbænda. Ríkið brást við
alvarlegri stöðu landbúnaðar með
góðri innspýtingu fjármagns til
að koma til móts við verulegar
aðfangahækkanir í búrekstri.
Var það mikilvægt skref og lýsti
skilningi ríkisins á alvarlegri stöðu
landbúnaðarins.
Þegar kom að sláturtíð höfðu
talsverðar breytingar átt sér stað.
Afurðastöðvar í kjötiðnaði höfðu
allar birt verð til bænda talsvert
fyrr en undanfarin ár. Endanleg
niðurstaða varð 35,5% leiðrétting
á verði til sauðfjárbænda að
meðreiknuðum álagsgreiðslum. Þess
má jafnframt geta að nú í desember
boðaði Sláturfélag Suðurlands svo
5% uppbótargreiðslur á allt innlegg
síðasta árs. Það er kærkomin
viðbót og gefur tóninn fyrir aðrar
afurðastöðvar að gera betur við sína
innleggjendur.
Rétt er að taka fram að fram-
komnar verðhækkanir á afurða-
verði tryggja sauðfjárbændum ekki
viðunandi afkomu, en eru engu að
síður nauðsynleg leiðrétting og gott
skref í áttina að sanngjarnri afkomu
okkar sauðfjárbænda.
Þegar horft er á sölutölur til
1. desember 2022 þá gefa þær fullt
tilefni til bjartsýni. Salan virðist
hafa haldið sér og markaðurinn
tekið við þeim verðbreytingum sem
urðu á sauðfjárafurðum á nýliðnu
ári. Birgðir eru um 1.000 tonnum
minni en voru á sama tíma fyrir
ári. Ljóst er að með áframhaldandi
ferðamannstraumi til landsins og
réttri markaðssetningu á okkar góðu
afurðum þá er ekki ástæða til annars
en að ætla að afkoma bænda styrkist
enn frekar á nýju ári.
Trausti Hjálmarsson,
formaður deildar
sauðfjárbænda.
Trausti
Hjálmarsson.