Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2022, Síða 57

1. tbl. 98. árg. 2022 | Tímarit hjúkrunarfræðinga 57
Þekktu rauðu ljósin
Þegar fjallað er um hugtök er venjan að skilgreina
þau svo bæði höfundur og lesandi geti sammælst um
merkingafræðilegan ramma þeirra. Hugtök á borð við
„vellíðan“, „hamingja“, „heilbrigði“ og „ánægja“ verða hins
vegar ekki svo auðveldlega skilgreind. Hér á eftir verður fjallað
nánar um slík hugtök, einkum í tengslum við hjúkrunarstarfið.
Sú umræða tekur mið af almennum málvenjum, ásamt
notkun og þýðingu hugtakanna í fræði- og fræðslugreinum.
Starfsheilbrigði verður notað sem regnhlífarhugtak um
líkamlega, félagslega og sálræna þætti sem hafa áhrif á velferð
og heilbrigði einstaklings í starfi. Í því felst m.a. starfsánægja
og heilbrigt vinnuumhverfi. Hvoru tveggja stuðlar að góðum
starfsanda og getur haft jákvæð áhrif á starfsemi.
Í daglegu lífi er gjarnan talað um forvarnargildi þess að þekkja
hættur, áhættuþætti og það sem ber að varast. Í atvinnulífinu
þarf einnig að huga að því sem getur talist álagsvaldur og
áhættuþáttur fyrir heilsu starfsfólks í vinnuumhverfi þess.
Stjórnendur og starfsfólk bera sameiginlega ábyrgð á að
skapa gott vinnuumhverfi og starfsanda. Það er allra hagur
að starfsfólki líði vel á vinnustaðnum og sé ánægt í starfi.
Starfsánægja hefur m.a. verið skilgreind út frá viðhorfi
og tilfinningum einstaklinga til starfs síns sem geta verið
bæði neikvæð eða jákvæð. Starfsánægja byggir á mati
hvers og eins á starfi sínu, á starfsumhverfi, stjórnun og
samskiptum. Ánægja í starfi getur skipað veigamikinn sess
í starfsmannahaldi og heilbrigt vinnuumhverfi er jafnframt
talið stuðla að betri þjónustu innan heilbrigðisstofnana.
Nokkrir þættir innan vinnustaða eru taldir stuðla að
starfsheilbrigði, m.a. valdefling, árangur í starfi, stuðningur frá
yfirmanni, væntumþykja, samskipti og gott upplýsingaflæði.
Vinnuumhverfi þar sem starfsfólki er leyft að þroskast í starfi
og það fær að taka virkan þátt í ákvarðanatöku er einnig talið
stuðla að aukinni starfsánægju (Zinn, 2008).
Á síðustu áratugum hafa lífslíkur einstaklinga með lang-
vinn veikindi aukist með bættri heilbrigðisþjónustu og
framförum í læknavísindum. Meðalaldur hækkar og eru
aldraðir ört stækkandi hópur í okkar samfélagi. Samkvæmt
mannfjöldaspá Hagstofu Íslands (2019) er talið að aldraðir
verði rúmlega 25% þjóðarinnar árið 2055, en árið 2019 voru
þeir í kringum 14%. Samfara þessari þróun mun fjölga í hópi
þeirra sem þurfa á hjúkrunarþjónustu að halda. Víða er nú
þegar skortur á starfsfólki í hjúkrun og þykir einsýnt að ekki
verði hægt að þjónusta alla þá sem þurfa á hjúkrun að halda.
Talið er að 7,6 milljónir hjúkrunarfræðinga muni vanta til að
uppfylla hjúkrunarþörf á heimsvísu árið 2030 (WHO, 2016).
Viðamiklar ráðstafanir og úrbætur þarf því til að tryggja fagfólk
áfram til vinnu. Skortur á hjúkrunarfræðingum og viðvarandi
mannekla hefur áhrif á gæði og umönnun skjólstæðinga
heilbrigðiskerfisins. Um leið hefur slíkur skortur neikvæð
áhrif á starfsánægju hjúkrunarfræðinganna sjálfra. Starfsálag
og óánægja í starfi dregur úr löngun og áhuga þeirra á starfi
sínu og með snjóboltaáhrifum getur hvorutveggja viðhaldið
ástandinu. Þá smitar streita og óánægja í starfi út frá sér og
hefur í senn neikvæð áhrif á vinnustað, starfsánægju annarra
og ekki síst þá þjónustu sem veitt er (Lu o.fl., 2019; Rodríguez-
Monforte o.fl., 2021).
Vernd starfsheilbrigðis
Á síðustu árum hefur mikið verið rætt um streitu, kulnun
og brotthvarf hjúkrunarfræðinga úr stéttinni. Vaktavinna
er vel þekktur streituvaldur, að ónefndu miklu álagi
á heilbrigðiskerfið og vinnustaði innan þess. Auknar
starfstengdar kröfur, álag og ábyrgð taka sinn toll og
erfitt getur verið að samræma einkalíf, vinnu og frítíma.
Birtingarmyndir vinnutengds álags og streitu geta verið
mismunandi á milli einstaklinga en tengjast gjarnan verri
líðan starfmanna.
Hjúkrunarfræðingar þurfa að hlúa sjálfir að velferð sinni og
heilsu og axla vissa ábyrgð á starfsheilbrigði sínu. Stofnanir
og stjórnendur bera þó mestan þunga af framsetningu og
útfærslu álags- og streituúrræða til starfsmanna sinna.
Löggjafinn veitir starfsmönnum enn fremur ákveðna vernd,
t.d. þegar kemur að umhverfi vinnustaða og öryggi. Í lögum
um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum nr.
46/1980 (vinnuverndarlögin) kemur fram, að tilgangur
þeirra sé að leitast við að tryggja öruggt og heilsusamlegt
vinnuumhverfi. Vinnuverndarlögin fjalla meðal annars
um skipan fulltrúa í öryggisnefnd og stofnun öryggisráðs,
sem eftir atvikum tekur mið af stærð vinnustaðar og fjölda
starfsmanna. Þá eru ákvæði um lögboðinn hvíldartíma,
frítíma og hámarksvinnutíma. Enn fremur er fjallað um
áhættumat, heilsuvernd og heilsufarsskoðanir. Þar kemur
fram að atvinnurekandi beri ábyrgð á að gerð sé áætlun um
öryggi og heilbrigði á vinnustað. Sú áætlun á að fela í sér mat
á áhættu í starfi með tilliti til öryggis og heilsu starfsmanna og
áhættuþátta í umhverfi. Þegar áhættumat á vinnustað gefur
til kynna að heilsu og öryggi starfsmanna sé hætta búin skal
atvinnurekandi grípa til nauðsynlegra forvarna í þeim tilgangi
að koma í veg fyrir hættuna eða, þar sem þess er ekki kostur,
draga úr henni eins og frekast er unnt. Áætlunin á einnig að
Fræðslugrein