Póllinn - maí 2023, Blaðsíða 26

Árið 1949 gaf George Orwell út bókina sína, 1984, dystópíska sögu sem kannar m.a. þemun
alræði, pólitíska hollustu og notkun tungumáls til að stjórna hugsunum almennings. Á grunni
svipaðra hugmynda og Orwells um notkun tungumáls sem vopn hafa rithöfundar
nýeftirlendustefnunnar (e. neo-colonialism) gjarnan skrifað um og greint skaðann sem slíkur
tungumálamissir hefur haft á staðbundin samfélög með tilliti til menningar- og sögulegs
missis. Þessar pælingar virðast fjarlægar og eru ekki endilega efst á huga margra. En þetta
málefni hefur áhrif á líf margra borgara víða um heim. Á nýlendutímanum, ásamt því að
nýlenduherrarnir tóku yfir stjórnsýslu og hervald landsins, þá komu þeir eigin tungumáli
fyrir í allri opinberri stjórnsýslu og útilokuðu þar með íbúa nýlendunnar frá þeirri
stjórnsýslu eða þröngvuðu þannig eigin tungumáli upp á þá. Latína var upprunalega
mállýska töluð á Mið-Ítalíu, en með útþenslu Rómaveldis sameinaðist öll Ítalía og seinna
fleiri lönd undir þeirra menningarlegu og pólitísku yfirráðum. Enn nú til dags, þó hún sé
hvergi töluð, má áhrifum þessa fyrrverandi lingua franca enn gæta í orðaforða og fræðamáli
vestrænnar akademíu. Sagan hefur endurtekið sig oft.
Kongó var undir stjórn Frakka í áttatíu ár, þ.e. 1880-1960 er landið fékk sjálfstæði. Frakkland
er nú þeirra helsta viðskiptaland. Þótt Frakkland fari ekki lengur með pólitísk völd er franska
hið opinbera tungumál landsins þótt málin lingala og kreólamálið kituba séu einnig
viðurkennd. Hægt er að hafna franskri stjórnarskrá og slíta stjórnmálasambandi, en að losna
undan tökum tungumáls fyrrverandi herraþjóðar er miklu flóknara mál, þrátt fyrir auknar
tilraunir til að vinna gegn andlegri hlið nýeftirlendustefnu (e. mental decolonization) en
Mobutu, fyrrverandi einræðisherra Kongó frá 1965-1997, aðhylltist mjög þá hugmyndafræði.
Ýmsar framfarir hafa orðið, t.d. með því að endurvekja eldri örnefni, en því miður er
franskan enn ráðandi í kongóska skólakerfinu. Franskan verður því mál menntafólks. Því
fylgir óbeinn ofbeldisáróður, þau læra frá unga aldri að þeirra eigið móðurmál sé ómerkara
og minna virði. Þau læra að franskan sé fágaðri og að til að verða gjaldgengur meðlimur
samfélagsins þurfi þau að tala lýtalausa frönsku. Erfitt er að vinda ofan af viðhorfum sem
hafa verið greypt inn í undirmeðvitundina.
Tungumálið er miklu pólitískara en fólk grunar. Ein af ástæðunum fyrir því að ekki sé hægt
að telja tungumál heimsins er að erfitt er að greina á milli hvort tungumál séu tungumál eða
mállýskur. Oft er eina ástæðan fyrir aðgreiningunni pólitísk, eins og t.d. króatíska, serbneska
og bosníska. Þetta eru nánast sömu tungumálin en vegna stjórnmálasögu landanna eru þau
talin þrjú mismunandi mál. Tungumál eru aldrei hlutlaus í stjórnmálum. Bæði beiting
málsins og það hvaða tungumál er notað er hápólitískt.
Tungumál innan Kongó skiptast skýrt í stigveldi samkvæmt stöðu þeirra í samfélaginu. Á
sjöunda áratugnum eftir að sjálfstæði var náð var ákveðið að nota áfram frönsku sem mál
menntunar. Sum börn í efri stéttum samfélagsins hafa frönsku að móðurmáli.
Unité, Travail, Progrès
Saga Kongó og hvernig tungumál nýlenduherrans
mótar valdastrúkturinn
Nýftirlendustefnan er helsta orsök tungumáladráps (e. linguicide). Það er nýtt að
nýlenduvæða lönd ekki eingöngu með hervaldi heldur með kapítaliskri og menningarlegri
heimsvaldastefnu. Nærtækara og mun vægara dæmi um það eru t.d. dönsk áhrif á 19. öld á
íslenskuna en barist var harkalega á móti þeim með hreintungustefnunni undir forystu
Rasmus Kristian Rask.
24