Póllinn - maj 2023, Qupperneq 32

Hin falda saga
ÚTLENDINGASTOFNUNAR
Útlendingastofnun er ein af undirstofnunum Dómsmálaráðuneytisins en varpprunalega stofnuð sem deild
innan lögreglunnar í kjölfar nýrra laga um eftirlit með útlendingum árið 1936. Það var ekki fyrr en 1999 að
stofnunin varð aðgreind frá lögreglunni og að nafninu var breytt í Útlendingastofnun. Stofnunin sér um að
afgreiða umsóknir um dvalarleyfi, alþjóðlega vernd, íslenskan ríkisborgararétt og vegabréfsáritanir.
Saga
Árið 1920 voru sett fyrstu heildstæðu lögin um útlendingamál þar sem Dómsmálaráðuneytið var æðsta vald í
þeim málaflokki. Hið svokallaða Útlendingaeftirlit var stofnað innan íslensku lögreglunnar árið 1936. Þeirra
hlutverk var að gefa út dvalarleyfi og hafa eftirlit með komum útlendinga. Árið 1939 vegna ótta við njósnir og
hryðjuverk var hert á eftirliti með útlendingum um alla Evrópu og Íslandi líka. Sagnfræðingurinn Þór
Whitehead hefur hefur sýnt fram á að sama ár hafi Hermann Jónasson komið á laggirnar eftirgrennslanakerfi
til þess að safna gögnum og njósna um fólk sem töldust ógn við öryggi ríkisins
Agnar Eldberg Kofoed-Hansen
Agnar Eldberg Kofoed-Hansen er nafn sem ef til vill ekki mörg kannast við, en hann var skipaður í embætti
lögreglustjórans í Reykjavík 1939 af Hermanni Jónassyni forsætis- og dómsmálaráðherra. Honum var falið
það verk að stofna „Eftirgrennslanadeild“ hjá Útlendingaeftirliti lögreglunnar. Það sama ár var hann sendur í
kynningarferð til Kaupmannahafnar og Þýskalands. Þar lærði hann mikið og varð fyrir áhrifum af
rannsóknum Þjóðverja m.a. um arfgengi glæpahneigðar. Hann hélt því þó fram að í heimsókninni hefði hann
bara lært um erfðafræði og ekki nasisma. Hvatinn bak við stofnun deildarinnar var sérstaklega vegna
uppgöngu nasisma og kommúnista á Íslandi og Gúttóslagsins árið 1932. Leyniskjölunum sem safnað var
saman með persónunjósnum og hlerunum voru síðar brennd í götóttri olíutunnu árið 1976 til að fela
skammarlegu þátttöku mikilvægra aðila.
Hermann réttlætti synjanir umsókna á þeim grundvelli að á Íslandi ríkti kreppa og að á seinustu árum hefðu
hlutfallslega margir útlendingar hlotið landvistarleyfi. Þessi rök eru afar sérkennileg þar sem opinberar tölur
segja aðra sögu og að kreppuástand ríkti í allri Evrópu. Einnig er vert að benda á að þessi stefna hans gilti ekki
um innflytjendur annarra þjóðernishópa, sérstaklega Norðmanna en þeir héldu áfram að fá landvistarleyfi í
sama mæli og áður. Einnig fengu Þjóðverjar áfram landvistarleyfi, bara ekki þýskir gyðingar. Nokkrar
áreiðanlegar heimildir hafa það eftir Hermanni að honum hafi verið umhugað að vernda “hreint kyn”
Íslendinga. Hermann sagði Ísland hafa tekið við fleiri flóttamönnum gyðinga á stríðsárunum miðað við
höfðatölu en það var hreinn lygi. Í raun fengu aðeins tveir gyðingar á Íslandi, sem nam 0,002% af
heildaríbúafjölda landsins. Einnig má nefna að stefna ríkisstjórnar Hermanns, eftir að hann varð
forsætisráðherra, endurspeglaði ekki bara útlendingahræðslu gagnvart gyðingum. Þegar Bandaríkjamenn
komu til landsins þá hafði ríkisstjórnin sérstakar kröfur um að blökkumenn yrðu ekki í herliði
Bandaríkjamanna heldur aðeins "úrvalslið".
Það voru þó ekki einungis stjórnmálamenn sem gengu svo hart fram hvað varðar hryllilega stefnu Íslands í
útlendingamálum. Björn Sv. Björnsson sonur Sveins Björnssonar, forseta, er líklega þekktasti nasisti
Íslandssögunnar. Hann gekk til liðs við SS-sveitir nasista og var handtekinn og sakaður um stríðsglæpi undir
lok stríðs. Sumir trúðu að Sveinn hafi komið syni sínum til bjargar og misnotað sitt vald sem þjóðhöfðingi
Íslendinga til að frelsa hann og framselja hann aftur heim. Faðir hans lét hann lofa því að að aldrei tala um
reynslu sína í þjónustu Þjóðverja né birta í fjölmiðlum. Árið 1989 kom þó út bók um endurminningar hans
Ævi mín og sagan sem ekki mátti segja en í henni var t.d. fjallað um feril hans sem meðlimur nasistaflokksins.
Hermann Jónasson
Á fjórða áratug síðustu aldar bar Hermann Jónasson meginábyrgð á útlendingastefnu
Íslands, fullri gyðingahatri. Íslendingar neituðu langflestum umsóknum gyðinga sem
flúðu ofsóknir nasista. Árið 1938 gáfu íslensk stjórnvöld út yfirlýsingu um að íslenska ríkið
myndi ekki taka við þýskum, austurrískum og tékkneskum gyðingum né veita þeim
landvistarleyfi. Orðrétt sagði Hermann að Ísland væri “harðlokað land”.
30