Læknaneminn - 01.12.1974, Blaðsíða 64

sumir dylji veikina til að sleppa hjá sóttvörnum.
Enga vissu lief ég fyrir því, hvaðan veikin er flutt.
Flestir héldu, að hún hefði komið hingað með Norð-
mönnum, en við nánari athugun reyndist það þó lil-
gáta ein, sem fulla sönnun vantaði algerlega fyrir.
Eg tel það eins líklegt, að þetta geti verið sami far-
aldurinn, sem fyrir nokkrum árum fluttist til Suður-
landsins, og sé nú seint og síðar meir fluttur hingað
í annað sinn, þótt sannanir geti ég heldur ekki fært
fyrir því.“ (3, 1901-1904, 88).
Arið eftir (1905) segir í skýrslu héraðslæknisins
um skarlatssóttina: „Veiki þessi gjörði fyrst vart
við sig snemma í febrúarmánuði á Oddeyri og barst
ef til vill þaðan yfir á Svalbarðsströnd í sama mán-
uði. Sýktust þar nokkur börn á einu heimili. Veik-
indaheimilin voru óðara sóttkvíuð, og sótthreinsuð
að afstaðinni veikinni. Varð hennar síðan eigi vart
fyr en í októbermánuði. Þá gaus hún enn að nýju
upp á Oddeyri og sýktust 6 börn í 3 húsum . . . Þetta
háttalag skarlatssóttarinnar, að hverfa tímunum
saman og gjósa svo upp aftur þegar minnsta varir,
hinn ákaflegi erfiðleiki að útrýma veikinni til fulls,
þrátt fyrir, að hún sýnist í hvert sinn stöðvast óðara
en tekið er í strenginn - allt þetta er auðskilið, þeg-
ar maður kynnist veikinni eins og hún hefur hagað
sjer hjer. Eflaust spiilir það til hve sótthreinsanir
eru ófullkomnar, en aðalatriðið er þó hve atypisk og
væg sóttin er að öllum jafnaði . .. Ef mögulegt væri
að vita ætíð hvar sóttin gjörir vart við sig, þá væri
að minni hyggju auðvelt að útrýma henni, en því
miður strandar allt á þessu atriði, við svo væga atyp-
iska sótt og er því ekki að vita, hve lengi hún verður
hjer viðloða, eða hve langt hún kann að útbreið-
ast.“ (3, 1905-1906, 23-24).
Þegar alls þessa er gætt þá tel ég langsennilegast
að skarlatssótt hafi orðið hér landlæg löngu fyrir
aldamótin 1900, varla síðar en upp úr 1881, og allt-
af er hún árlega á farsóttaskrá síðan 1900.
Niðurstaðan af þessari athugun á sögu mislinga
og skarlatssóttar á Islandi er sú, að það er unnt að
rekja þá fyrrnefndu mun lengra aftur í aldir en þá
síðarnefndu. Þetta er yfirleitt í samræmi við sögu
þessarar kvilla í Norðurálfu, sem almennt er túlkuð
á þann veg að læknar hafi ekki greint á milli hinna
mismunandi útbrotasótta annarra en bólusóttar fyrr
en tiltölulega seint, það er á 16. og 17. öld, en þeir
munu allir gamlir í hettunni. En er þetta nú alveg
óyggjandi túlkun?
Hér varð skarlatssóttin landlæg um hálfri öld á
undan mislingum og virðist það eðlilegur gangur
mála þegar gætt er hins ólíka eðlis sjúkdómanna.
Mislingar eru bráðsmitandi veirusjúkdómur, sem
berst aðallega með úða mann frá manni, og eru að
kalla allir sem ekki hafa haft þá næmir fyrir þeim.
Mislingafaraldurinn gengur því tiltölulega fljótt yfir
og hending að nokkur næmur maður sleppi. Það
þarf því nokkuð stóran þéttbýliskjarna til þess að
halda slíkri sótt við líði að staðaldri, og þau skilyrði
virðast ekki hafa verið á Islandi fyrr en um miðbik
20. aldar. Skarlatssóttarvaldurinn er úr hópi blóð-
talnaleysandi keðjukokka (streptococcus haemolyti-
cus) og af þeim afbrigðum þeirra er mynda eiturefni
(toxin). Skarlatssóttin berst mann frá manni, en
einnig með munum því kokkarnir geta lifað lengi
utan líkamans, en næmleiki manna fyrir skarlatssótt
er ekki nærri því eins almennur og fyrir mislingum,
og hátterni hennar oft æði duttlungafullt, þannig að
hún getur verið að tína upp einn og einn heimilis-
mann með löngu millibili. Hún fer því hægt yfir og
þarf mun minna þéttbýli til að verða landlæg en
mislingar og bóla. En eins og kom fram í upphafi
þessarar greinar, þá eru mislingar orðnir landlægir
í Svíþjóð þegar skráning dánarmeina hefst þar, en
ekki skarlatssóttin. Þetta er erfitt að skýra á annan
veg en þann, að tiltölulega skammt muni síðan sú
veiki fyrst barst til Svíþjóðar, að minnsta kosti verð-
ur það ekki skrifað á reikning ófullkominna heim-
ilda.
Blóðtöluleysandi keðjukokkar eru mjög útbreidd-
ir sýklar og valda ýmsum bólgu- og ígerðarsjúkdóm-
um þar á meðal febris rheumatica, hálsbólgu og
heimakomu. En að minnsta kosti tveir þeir síðast
töldu eru kunnir á Norðurlöndum og hér á landi frá
miðöldum. Þar fyrir má það vel vera að hinir eitur-
myndandi blóðtöluleysandi keðjukokkar séu tiltölu-
lega nýlega uppkomin afbrigði þessara lífvera.
HEIMILDIR:
1. Ackerknecht, E. H.: History and Geography of the most
important Diseases. New York, Hafner, 1965.
2. Creighton, Ch.: A. history of epidemics in Britain, with
additional material by D.E.C. Eversley, E. Ashworth
Underwood, Lynda Ovenall, I,—II. London, F. Cass, 1965.
52
læknaneminn