Læknaneminn - 01.12.1974, Blaðsíða 68

gulnuðum (luteiniseruSum) kornalagsfrumum og þá
aðallega eftir aS egglos hefur átt sér stað.
í heiladingli myndast vaxtarhormón kynkirtla
(gonadotropin), sem stjórna svo aftur hormóna-
myndun eggjastokkanna. Eru þaS annars vegar FSH
(follikel stimulerandi hormón) og hins vegar LH
(luteotropiskt hormón). Þarna er um aS ræSa sjálf-
virkt stýrikerfi, þannig aS aukist magn östrogena
eSa progesterona, þá minnkar framleiSsla á FSH og
LH. Minnki hins vegar östrogen- eSa progesteron-
magniS eykst framleiSsla á FSH og LH.
Myndun og losun FSH og LH í heiladinglinum
stjórnast af losunarþáttum (releasing factors), sem
myndast í hypothalamus. A pre-menopausal-tíma-
bilinu minnkar næmi eggjastokkanna fyrir áhrifum
gonadotropina, en þaS veldur svo minnkandi östro-
gen-framleiSslu eggjastokkanna. Þetta leiSir aftur
til þess, aS framleiSsla FSH fer aS nokkru úr höml-
um. Úr því aS kona kemst á fertugsaldur er unnt aS
sýna fram á aukiS magn af FSH í blóSi og þvagi.
LH eykst einnig en minna þó. LH-hækkunin getur
stundum valdið því, aS immunologiskt HCG (human
chorionic gonadotropin) graviditets-próf verSur
ranglega jákvætt (LH/HCG kross reaction). Ofan
greindar hreytingar á hormónajafnvægi valda því,
aS hlutfailiS FSH/LH truflast, en þaS getur svo aft-
ur valdiS því, aS ekkert egglos verSi (anovulation).
Jafnvel þótt egglos eigi sér staS, getur skort proge-
steron (corpus luteum insufficiens). Sýnt hefur ver-
iS fram á, aS útskilnaSur á pregnandioli í seinni
helming tíSahringsins er mun minni hjá konum í
pre-menopausis en yngri konum.
Progesteron-skortur er oft fyrsta einkenniS um
minnkandi starfsemi eggastokkanna og veldur hann
því, aS frjósemin minnkar. Fósturlát verSa einnig
tíSari. en þaS stafar af því, aS corpus luteum nær
ekki aS þroskast nægilega. Röskun á hlutfallinu milli
östrogens og progesterons veldur fyrst og fremst
blæSingatruflunum, en þær eru algengasta einkenn-
iS á premenopausal-tímabilinu. Smám saman verSur
östrogen-framleiSslan þaS lítil, aS hormóniS getur
ekki lengur haft áhrif á vöxt legslímhúSarinnar. Fari
östrogen-framleiSslan undir 100-500 microgr. á dag
þá hætta blæSingar. Yenja er aS telja menopausis-
tímabiliS liSiS, ef kona hefur ekki haft blæSingar í
eitt ár.
Pre-menopausan einkennist af minnkandi östro-
gen-framleiSslu, sem kemst í lágmark á u. þ. b. 5 ar-
um, en helst lítil og jöfn úr því. SíSan kemur 3. tíma-
biliS sem einkennist af hrörnunarbreytingum á kyn-
færum. Þá er þó enn unnt aS sýna fram á 2-10
microgr. östrogeni í þvagi á dag (Diczfalusy og
Lauritzen 1961). ÞaS er ekki fyrr en konur eru
komnar hátt á sjötugsaldur, aS östrogen-myndunin
er orSin hverfandi lítil. ÞaS östrogen-magn, sem þá
er enn í líkamanum er sennilega komiS frá nýrna-
hettuberki. Þessu til stuSnings má benda á, aS
ACTH-gjöf eykur mjög östrogen í þvagi og gerir
þaS þótt eggjastokkarnir hafi veriS fjarlægSir.
Eftir tíSahvörfin eykst gonadotropin-myndunin
enn meira og nær hámarki sínu u. þ. b. 2 árum eftir
tíSahvörf. Fyrst og fremst er hér um aS ræSa aukn-
ingu á FSH. ÞaS er ekki fyrr en ca. 15 árum síSar,
aS gonadotropin-myndunin minnkar hægt og hægt
niSur í þaS sem hún var fyrir tíSahvörf (Albert
1956). LækkuS östrogen valda hrörnunarbreyting-
um í kynfærunum og þau minnka smám saman og
rýrna. Fyrst eftir tíSahvörfin getur legslímhúSin þo
veriS misþykk og ofvöxtur (hyperplasia) af ýmsu
tagi getur þar átt sér staS. Oftast er þó legslímhúSin
þunn og rýr (atrofisk).
MeS því aS skoSa frumustrok úr leggöngum er
unnt aS fylgjast meS hormónabreytingunum (Grön-
roos 1965). Ef mikil östrogenáhrif eru til staSar,
fjölgar yfirborSsfrumum þekjulagsins miSaS viS
djúpstæSari þekjufrumur - svonefndar miSfrumur
(intermedierfrumur) og grunnfrumur (basalfrum-
ur). Fyrstu árin eftir tíSahvörf sjást aSeins óveru-
leg merki minnkaSra östrogen-áhrifa, en smárn sam-
an (e. t. v. á 10-15 árum) breytist útlit slímhúSar-
innar í leggöngunum og hún verSur alrýr aS sjá (al-
gjörlega atrofisk). Þessi rýrnun verSur víSar en a
þekjufrumum kynfæranna. Eggjastokkarnir og legiS
minnka og þá fyrst og fremst legbolurinn. VöSva-
æxli í legi geta minnkaS (vegna rýrnunar vöSva-
fruma í æxlunum) og fram koma ýmiss konar hrörn-
unarbreytingar í þessum líffærum. SlímhúS leg-
gangnanna þynnist og þornar, glycogenmagniS i
slímhúSinni minnkar og af því leiSir, aS Döderleins-
þakterium fækkar, en þaS veldur aftur því, aS pH í
leggöngum hækkar. Einnig verSur slímhúSin ljósari
vegna minnkaSs hlóSflæSis til hennar.
56
LÆKNANEMINN