Bændablaðið - 08.06.2023, Blaðsíða 21

21Bændablaðið | Fimmtudagur 8. júní 2023
Anna Guðrún Þórhallsdóttir er
prófessor við Háskólann á Hólum.
Hún lærði úthagafræði, eða range
science, í Utah Bandaríkjunum á
níunda áratugnum og útskrifaðist
með doktorspróf árið 1988.
Hún segir beitarfræðina vera
sérstaka að því leyti að hún taki til
plantnanna og beitardýranna. „Beit
er flókið samspil þessara þátta. Ef
einungis er horft á beitina út frá
plöntunum, eða út frá skepnunum fæst
ekki öll myndin.“
Hún segir að ekki séu til neinar
rannsóknir framkvæmdar á Íslandi
sem sýni með óyggjandi hætti að
beitin sé orsök jarðvegsrofsins. Flestar
heimildir um efnið séu afleiddar
frá grein Sigurðar Þórarinssonar
jarðfræðings í Skógræktarritinu 1961.
„Það eru hvergi neinar mælingar á
beit í þessari grein. Þetta er ekki ritrýnd
grein eða rannsókn.“
Í grein í Bændablaðinu í apríl 2021
skrifar Anna Guðrún:
„Við friðun gisnar svörðurinn og
mosi, fléttur eða kjarrgróður koma inn.
Þessar breytingar má greinilega sjá
víða um land, bæði í gömlum túnum
sem ekki eru lengur slegin og á svæðum
sem hafa verið friðuð fyrir beit. Bæði
mosi og fléttur eru mjög hægvaxta sem
segir líka að framleiðslan, og þar með
kolefnisupptakan, minnkar til muna.
Þar sem hvorki mosi né fléttur hafa
eiginlegar rætur þá veikist einnig
svörðurinn sem verður viðkvæmari
fyrir rofi af völdum vatns og vinda.“
Grasplöntur og grasbítar
þróast samhliða
Anna Guðrún segir grasplöntur hafa
þróast samhliða grasbítum. Þegar
grasið er bitið hættir það við að mynda
punt og fer vöxturinn frekar í ræturnar,
fleiri sprota og í að þétta svörðinn.
„Þetta er viðbragð náttúrunnar. Ef fólk
heldur að beitin sé svona slæm – hjálpi
mér hvað Guð hefur gert mikil mistök.
Ef beitin er skemmdarvargur, þá eru
öll beitardýr úti um allan heim alltaf
að skemma.“
Anna Guðrún segir að 60–80%
grasplöntunnar sé neðanjarðar. Í
áðurnefndri Bændablaðsgrein frá 2021
stendur: „Grasræturnar vaxa fram þar
sem vatn og næringu er að finna á
hverjum tíma, eru skammlífar og er
því umsetning og velta rótarmassans
mikil. Dauðar rætur verða eftir sem
fæða fyrir niðurbrotsörverur og mynda
jarðveginn. Ekki er óalgengt að rætur
grasa nái niður á 1-2 m dýpi, jafnvel
3 m á þurrum stöðum á jörðinni [...].
Kolefni sem tekið er upp af plöntunni úr
andrúmslofti getur verið komið niður
á 2 m dýpi í jarðveginum eftir nokkra
klukkutíma. Graslendisjarðvegur er
því einstakur þar sem hann er mjög
lítið lagskiptur og með hátt hlutfall
kolefnis í öllu jarðvegssniðinu.“
Rannsókn á áhrifum friðunar
Anna Guðrún segir að friðuð
beitarlönd bindi minna kolefni en
þau sem ekki eru friðuð. Í þessu
samhengi bendir hún á rannsókn
sem er í gangi núna þar sem stendur
til að skoða kolefnisupptöku lands
á 40 mismunandi stöðum. Nú hafa
verið framkvæmdar mælingar á
helmingi reitanna. „Við erum að
skoða svæði sem hafa verið friðuð
í 20 til 70 ár, svo erum við með
samanburðarsvæði við hliðina á sem
hafa verið beitt. Því lengri friðun, því
minni kolefnisupptaka verður.“
Hún segir mjög sterkt samband
milli tíðra öskugosa og uppblásturs
hérlendis. Samkvæmt henni glímum
við ekki við mikið jarðvegsrof á
láglendi, heldur sé uppblásturinn
bundinn við hálendið. Í þessu
samhengi bendir hún á að 75 prósent
landsins sé yfir 200 metrum. „Ísland
er háslétta.“ Anna Guðrún segir að
uppblásturinn á hálendinu orsakist
af lausu efni sem hefur komið frá
gosstöðvunum. Hún nefnir sem
dæmi gosið í Öskju 1875 sem veldur
uppblæstri í Jökuldalnum. Skipulögð
beit á svona landi, sem er það lítil
þannig að hún viðhaldi grasinu
og það dreifi úr sér, sé samkvæmt
Önnu Guðrúnu miklu betri aðferð
til stöðvunar uppblásturs, en að taka
beit alveg af. Þá taki mosi yfir sem
er viðkvæmari fyrir náttúruöflunum.
Hvenær er ofbeit?
Anna Guðrún segir mjög erfitt að
gefa út skýrar línur á því hvenær
land er ofbeitt og hvenær ekki.
Mikilvægt er fyrir bændur að kanna
ástand gróðurs á afréttum áður en
fé er rekið í sumarhagana. „Það er
ekki gott að byrja að beita úthaga
mjög snemma því að gróðurinn
þarf að ná sér á strik. Ég held að
það sé frekar dýraverndunarmál en
plöntuvandamál að setja ærnar upp á
þessa afrétti sem eru með mjög lítið
af gróðri. Við vorum án efa að beita
landið of mikið þegar við fórum upp
í hæstu hæðir með fjárbúskapinn á
áttunda og níunda áratugnum.“
Þessi sömu ár voru jafnframt þau
köldustu sem hafa verið í hundrað ár
og var samspil þessara tveggja þátta
stór orsakavaldur í hnignun lands
fyrir aldamót. „Þetta er allt önnur
veröld í dag. Við erum búin að fækka
fénu svo mikið að nú erum við að
lenda í vandræðum með vanbeit. Ég
sé hvergi uppblástur núna og hef ekki
séð hann í hátt í 20 ár. Þessi hugmynd
að það taki landið hundruð ár að gróa,
held ég að sé einhver mýta. Landið
er miklu fljótara að jafna sig. Þú
getur bara séð það í vegköntum alls
staðar, landið er miklu duglegra en
við héldum áður.“
Anna Guðrún segir að landnámið
hafi haft í för með sér miklar
gróðurfarsbreytingar, en það hafi
ekki verið beitin sem olli þeim, heldur
skógarhögg til eldiviðarframleiðslu.
Hæfileg beit í skóglendi
„Það er gott að vera með hæfilega beit
inni í skógi. Í friðuðum birkiskógi,
sem er mjög gott að hafa á ákveðnum
svæðum, er dimmt undir og það eru
fáar tegundir sem lifa. Ég held að
það sé algjör misskilningur að það
þurfi að friða þetta allt saman, af því
þetta skemmir ekki, heldur eykur
hæfileg beit tegundafjölbreytnina,
landið verður opnara og það verður
meiri birta.“Anna Guðrún segir
nýjar rannsóknir benda til þess að
skógrækt sé ekki eina aðferðin til
að binda kolefni og að graslendi
sé ekki síðra. „Ef þú lest síðustu
skýrsluna frá IPCC [Milliríkjanefnd
um loftslagsbreytingar], þá er loksins
farið að koma inn á að það þurfi að
huga að graslendinu.
Það er mikill munur á kolefni í
jarðvegi í skóglendi og graslendi,
því skógurinn setur meirihluta
kolefnisins ofanjarðar, en grasið
neðan jarðar. Ef við erum að tala um
að koma kolefninu á einhvern stað
sem er öruggur, þá er miklu betra að
setja kolefnið niður í jarðveginn, af
því það þarf ekki nema einn bruna
í skóginum og þá er allt kolefnið
farið.“
Seigt dogma
„Þessar hugmyndir um ofboðslega
slæm áhrif beitar eru einhverjar
1950 hugmyndir. Það var verið að
hætta að kenna þetta þegar ég var
í Bandaríkjunum um 1980. Það er
eins og við séum að kenna einhverja
pápísku hérna. Þetta dogma er seigt.
Þetta er söguskoðun sem ekki stenst
þegar nánar er skoðað,“ segir Anna
Guðrún Þórhallsdóttir.
Hjarta heimilisins
Við hönnum innréttingar að þínum þörfum
Fríform ehf.
Askalind 3,
201 Kópavogur.
562–1500
Friform.is.
Sumaropnun:
Mán. – Föst. 10–17
Laugardaga LOKAÐ2000 — 2022
Anna Guðrún Þórhallsdóttir er einn helsti sérfræðingur Íslands í beitarmálum.
Hún segist ekki hafa orðið vör við uppblástur undanfarin tuttugu ár og telur
að sum svæði glími við vanbeit. Mynd / Háskólinn á Hólum
„Ísland er háslétta,“ segir Anna Guðrún, en 75 prósent landsins er 200 metra fyrir ofan sjávarmál.
Horft yfir Kaldadal. Mynd / Áskell Þórisson
Hófleg beit getur
styrkt graslendi
Grasplantan þróaðist samhliða grasbítum. Þegar hún er bitin skríður hún ekki, en beinir vextinum
til rótanna og í að þétta svörðinn. Mikið kolefni binst jarðvegi graslendis. Myndir / Áskell Þórisson
- Framhald á næstu síðu.
Þetta er allt
önnur veröld í
dag. Við erum búin
að fækka fénu svo
mikið að nú erum við
að lenda í vandræðum
með vanbeit....“