Bændablaðið - 08.06.2023, Blaðsíða 34

34 Bændablaðið | Fimmtudagur 8. júní 2023
Stóru-Akrar 1 eru í Blönduhlíð
í Skagafirði og þar kom upp riða
haustið 2020. Það var í fyrsta sinn
í langan tíma sem hún greindist og
var staðfest á þessu svæði. Þar búa
Svanhildur Pálsdóttir og Gunnar
Sigurðsson með kýr og voru áður
með um 520 kindur. Þau ákváðu
strax að þau munu taka aftur
fé haustið 2024 og eru að breyta
gömlu fjárhúsunum í gróðurhús
með ávaxtatrjáaræktun.
Blaðamaður settist niður með þeim
í eldhúsinu á Stóru-Ökrum og þau
rifjuðu upp þann tíma þegar riðutilfelli
voru staðfest í þeirra hjörð og eftirmál
þess. „Ef við byrjum á því að ræða
fyrst þessi bótamál, þessar reglur sem
gilda um ferlið af hálfu ríkisins, þá er
staðreyndin sú að þetta eru mjög gamlar
reglugerðir sem endurspegla gamla
tíma. Þær eru settar við þær aðstæður
að það er offramleiðsla á lambakjöti
og þetta þótti bara frekar þægileg
leið til að fækka sauðfé í landinu.
Borga bændum bara þokkalega fyrir,
þannig að þeir kæmu ekkert aftur inn
í greinina,“ segir Gunnar.
Getur ekki byrjað á sama stað
„Eins og ljóst má vera af nýlegum
málum, til dæmis í Miðfirði, þá er
staðreyndin sú að maður getur ekki
byrjað á sama stað og maður var á
þegar niðurskurðurinn varð. Þú þarft
alltaf að borga dálítið mikið með þér,“
segir Gunnar og er mikið niðri fyrir.
„Nú heyri ég líka talað um að að það
sé eðlilegt að teknir séu inn ARR-gripir
– og það verður hér hjá okkur – en
þeir verða mun dýrari í verði en aðrir
gripir. Þegar ekki er farið heildstætt í
endurskoðun á reglugerðinni þá endar
allt saman uppi á einhverju flæðiskeri.
Reyndar var ráðin manneskja til
verksins, sem þótti færust til þess,
um það leyti sem skorið var niður hér
hjá okkur, en það hefur ekki bólað á
þessum breytingum enn þá. Það voru
reyndar hugmyndir um allt sem lýtur
að riðuvörnum skilst mér og reyndar
hefur aðeins upp á síðkastið farið að
örla á þeim breytingum. Bótahlutinn
er hins vegar enn alveg óbreyttur og
ekkert hefur frést af breytingum á
honum.Við enduðum á því að semja
af okkur enda var ekkert annað í
stöðunni,“ segir hann.
Ómakleg gagnrýni
Gunnari finnst að gagnrýnin beinist
oft ómaklega að fólkinu sem er falið
að fylgja regluverkinu eftir. „Við
gagnrýnum oft atriði sem okkur
finnst ekki vera í lagi í þessum
málum, en gjarnan beinist gagnrýnin
ekki að réttum aðila. Í þessum
niðurskurðarmálum ætti gagnrýnin
að beinast að sökudólginum sem í
þessu tilviki er sjálft regluverkið. Ef
við lesum reglurnar þá er það alveg
augljóst að þær ganga ekki upp. Ef
við tökum dæmi af manneskju í
fyrirtækjarekstri sem er gert að hætta
starfsemi af stjórnvöldum og fær
ekki fullar bætur fyrir, verður sá hinn
sami aldrei sáttur. Við eigum að beina
kröftum okkar að þessu óréttlæti, en
ekki að fólkinu sem vinnur að því að
framfylgja þessum reglugerðum.“
Magrar þriggja vetra ær
Riðutilfellin á Stóru-Ökrum upp-
götvaðist þegar Gunnar verður var
við það í fyrstu göngum um haustið
að allnokkrar þriggja vetra ær eru
óeðlilegar magrar. „Ég fékk því
nágranna minn til að lóga þeim fimm
beint úr réttinni og setja á hræbílinn.
Vel að merkja voru lömbin undir
þeim alveg drekalömb, en þær virtust
hafa horast niður á mjög skömmum
tíma. Það var svo ekki fyrr en mánuði
síðar þegar aftur var komið að
smalamennsku sem ég geng fram á
kind sem er greinilega veik. Hún er þá
bæði glithoruð fyrir það fyrsta, en með
alveg rígvæn lömb með sér.
Það tók mig svolitla stund að átta
mig á því að þetta gæti verið riða af
því að þessi einkenni höfðu aldrei
verið mikið í umræðunni fannst mér,
þessi skyndilega og mikla aflögn.
Áherslan hafði mest verið á þessi
taugaeinkenni; að þær væru hræddar,
í ójafnvægi og gangurinn órásvís
– en þessi einkenni birtust ekki í
neinum af þessum kindum. Ég var
kannski ekki alveg nógu fljótur að
kveikja á perunni, en svo lét ég taka
sýni úr þessari sem ég fann í göngum
og þá var riðutilfellið staðfest. Þetta
var mjög mikið áfall fyrir okkur og
auðvitað börnin okkar líka,“ segir
Gunnar, en á Stóru-Ökrum voru 520
fjár þegar skorið var.
Bændur hættu að tala saman
„Það var skorið niður hér vegna
mæðuveiki 1949, minnir mig,“ rifjar
Gunnar upp þegar hann er spurður
um sögu riðuveiki á bænum. „Fram
að þeim tíma var riða hér á svæðinu
öllu eins og annars staðar, en auðvitað
áður en opinberar niðurskurðaraðgerðir
hófust. Ég man eftir því að afi minn,
sem þá var ábúandi hér, sagðist hafa
bara sjálfur hreinsað út út hjörðinni þær
ættarlínur sem virtust vera viðkvæmari
fyrir riðunni. Hann hafði sjálfur ekki
orðið var við riðu í mörg ár hér þegar
kom að þessum niðurskurði vegna
mæðuveikinnar og ekkert síðan, hvorki
hér né á nágrannabæjum. Áfallið hjá
mér var fyrst og fremst samfélagslegt,
því við vorum á hreinu svæði þar
sem hægt var að eiga í viðskiptum
með gripi, samgangur var opinn,
það voru hrútasýningar og heilmikill
félagsskapur í kringum sauðféð. Nú
skall allt í lás og ég sá fyrir mér að þetta
yrði mikið áfall – sem auðvitað kom á
daginn. Ég upplifði þetta þannig að við
bændur hættum bara að tala saman.“
„Það urðu allir hræddir sem eðlilegt
var,“ skýtur Svanhildur inn í sem situr
með prjónana. „Við höfðum selt hrúta
og ær frá okkur sem var auðvitað mjög
erfitt þegar farið var að rekja féð alveg
fimm ár aftur tímann.“
Riða greind úr fé frá Stóru-Ökrum
„Á þessum bæjum var allt tekið út og
öllu slátrað sem rekja mátti hingað,“
segir Gunnar. „Það skipti tugum féð
sem hafði farið frá okkur á þessum
tíma og stundum hafði það áhrif út fyrir
okkar fé, ég get ímyndað mér að þetta
hafi haft áhrif á hundruð fjár sem var
lógað. Hjá sumum kom aldrei fram
riða, en á þremur bæjum var hún greind
úr fé frá okkur. Þetta er enn opið sár
hjá okkur og erfitt að sætta sig við.“
Gunnar segist strax hafa farið að
spá meira í arfgerðir þegar hugað var
að því að taka fé aftur.
„Já, ég fór strax árið eftir til vina
minna vestur á Heydalsá á Ströndum
og samdi við þau um að arfgerðagreina
allt féð og kaupa svo í kjölfarið af þeim
– sem við höfum þegar gert, þó við
tökum það ekki hingað fyrr en á næsta
ári. Við tókum ákvörðun um það strax
að taka aftur fé, en ákváðum líka að
vera fjárlaus í fjóra vetur. Okkur fannst
það bara vera hæfilegur tími að láta
líða frá niðurskurðinum. Við munum
fyrstu fimm til tíu árin fyrst og fremst
einbeita okkur að arfgerðum – og síðan
öðrum kynbótum.“
Kúabóndi með brennandi áhuga
á sauðfjárrækt
Gunnar er þriðju kynslóðar ábúandi á
Stóru-Ökrum, þar sem kúabúskapur er
rekinn auk sauðfjárræktar.
„Ég hef alltaf lagt aðaláherslu á
mjólkurframleiðsluna. Ég væri ekki
hér talandi við þig ef við værum ekki
með mjólkurframleiðslu. Af þeim
bótagreiðslum sem ég þigg fyrir
niðurskurðinn borga ég 45 prósent
til baka í sköttum. En ég hafði líka
brennandi áhuga á sauðfjárrækt, en
ekki rekstrarlega. Við gátum stillt
sauðfjárræktinni dálítið upp eftir okkar
heyfeng hverju sinni. Settum kannski
meira á þegar við áttum mikil hey,
þannig að hjá okkur hafa verið svona
ákveðin samlegðaráhrif.“
Svanhildur starfar við Textíl miðstöð
Íslands á Blönduósi og kunn fyrir
áhuga sinn á íslenskri ull. Hún hefur
alltaf starfað utan bús, átti um tíma
og rak Hótel Varmahlíð til að mynda.
„Ég hef verið alveg á hliðarlínunni í
búskapnum en reynt að taka virkan
þátt á álagstímum. Eftir niðurskurðinn
hef ég þó stundum hugsað til þess
hvað það hefði verið gaman að eiga
sitt eigið prjónaband úr ullinni af fénu
sem við misstum, þar sem nú er hægt
að láta vinna fyrir sig úr eigin ull í
þeim smáspunaverksmiðjum sem eru
komnar á fullt.“
Fjárhús verða að gróðurhúsi
Svanhildur segir að niðurskurðurinn
hafi snert þau mjög djúpt og börnin
þeirra líka. „Við settumst niður,
fjölskyldan, tveimur dögum eftir
niðurskurðinn, og ræddum þetta allt
saman. Veltum fyrir okkur hvað tæki
nú við og hvað svo. Þá kom upp sú
hugmynd að breyta fjárhúsunum í
gróðurhús og það má segja að núna
sé það í raun að gerast því við erum
að planta inn í húsið fyrstu berja-
og ávaxtaplöntunum. Fjárhúsin eru
sem sé að breytast í ávaxtahús. Þessi
hugmynd hafði strax mjög góð áhrif
á okkur – það að við ákváðum að við
ætluðum að prófa að rækta eitthvað
nýtt og skemmtilegt í þessu húsi
varð spennandi áskorun. Við höfum
líka rætt ýmislegt annað, eins og að
fara að rækta hafra til manneldis eða
eitthvað slíkt. Dóttir okkar var einmitt
að útskrifast úr Listaháskólanum og
lokaverkefni hennar gekk út á hvernig
við getum aukið matvælaframleiðslu á
Íslandi og gert hana fjölbreyttari og það
er einmitt það sem við höfum áhuga á
að reyna hérna í gömlu fjárhúsunum
okkar.“ /smh
- Framhald á næstu opnu.
Eftirmál riðuveiki:
Breyttu gömlu fjárhúsunum í gróðurhús
– Bændurnir á Stóru-Ökrum segja að niðurskurður haustið 2020 sé enn opið sár en ætla að taka arfgerðagreint fé á næsta ári
Fjárhúsum hefur verið breytt í gróðurhús og verið var að planta ávaxtatrjám inn þegar blaðamann bar að garði.
Myndir / smh
Niðurskurðurinn snerti fjölskylduna á Stóru-Ökrum djúpt en hún settist niður
saman og ræddi sig í gegnum sorgina þar sem nýjar hugmyndir vöknuðu.
Í DEIGLUNNI
Við enduðum
á því að semja
af okkur enda var
ekkert annað í
stöðunni ...“