Bændablaðið - 08.06.2023, Blaðsíða 22

22 Bændablaðið | Fimmtudagur 8. júní 2023
Ólafur Gestur Arnalds er prófessor
við Landbúnaðarháskóla Íslands.
Hann lærði jarðvegsfræði við
Montana State University og
útskrifaðist með doktorspróf á því
sviði frá Texas A&M University
árið 1990.
Á þessu ári kom út eftir hann
bókin Mold ert þú, rúmlega 500
blaðsíðna ritverk sem gefur glögga
mynd af jarðvegi og íslenskri náttúru.
Hann hefur í gegnum tíðina fengist
við greinar tengdar beitarfræðum og
ástandi vistkerfa á Íslandi. Ólafur telur
of algengt að viðkvæm vistkerfi séu
nýtt til sauðfjárbeitar.
Beit viðheldur slæmu ástandi
Hann segir hóflega beit ekki hafa
mikil áhrif á vistkerfi sem eru í
góðu ástandi og hafa mörg vistkerfi
þróast í milljónir ára samhliða ágangi
beitardýra. „Það á ekki við á Íslandi,“
segir Ólafur. Hér á landi sé gríðarlega
viðkvæmt vistkerfi, sem hafi verið án
spendýra sem bíta gras fyrir landnám.
Mörg af þurrlendisvistkerfunum
hérlendis höfðu kjarrgróður, þ.e. birki
og víði, sem voru ákaft nýtt eða reynt
að losna við til að fá beitarhaga.
„Það gerði vistkerfin á þurrlendi
mun viðkvæmari en ella fyrir álagi
hvers konar, eins og beit, en líka
eldgosum og kuldaköstum.
Fólk á síðmiðöldum upplifði
jafnvel tíu stiga frost í júlí einhverja
morgna. Þegar þetta allt lagðist
saman í landi, þar sem fólksfjöldinn
fór eftir því hversu mikla fæðu var
hægt að framleiða á hverjum tíma, þá
þýðir það að nýtingarstigið var alltaf
rosalega hátt, ekki síst þegar fólki fór
að fjölga. Beitin er meginþáttur í að
valda jarðvegsrofi á undanförnum
öldum og beitin er meginþáttur í
að viðhalda slæmu ástandi lands,“
segir Ólafur.
Beit raskar viðnámsþoli
Ólafur segir að samspil nokkurra
þátta valdi jarðvegsrofi. Hins vegar
er landnýtingin, þ.á m. beitin, eini
þátturinn sem við höfum stjórn á.
Vistkerfi Íslands verður reglulega
fyrir náttúrulegum áföllum, á borð við
gjóskufall eða kuldatíð. „Þegar er búið
að raska viðnámsþoli vistkerfanna
með nýtingunni, þá verða afleiðingar
af náttúrulegum áföllum miklu
meiri. Þetta eru samverkandi þættir,
þar sem landnýtingin er umliggjandi
og allt um kring.“
Í sterku vistkerfi segir Ólafur að
beit geti styrkt gróðurþekjuna, sé
hún hófleg. Einkennist vistkerfið
hins vegar af óþéttri gróðurþekju, þar
sem lítið er um æðplöntur á borð við
grös, þá á beit ekki við. Þar geti kerfið
orðið fyrir miklum skakkaföllum við
minnstu beit. Ólafur segir oft miklar
breytingar verða á vistkerfum við
minnkaða beit eða friðun. Þau kerfi
sem einkennast af lyngtegundunum,
sem er mjög víða að finna á hálendum
grónum vistkerfum, sé í raun
beitarlandslag, því það er búið að
beita út þær tegundir sem sauðféð
sækist eftir. „Þess vegna erum við
búin að búa til mikið af rýrum
lyngmóum sem einkenna landið.
Þeir geta þótt eftirsóttir sem slíkir
og eru víða búsvæði viðkvæmra
fuglastofna.“
Ódýrast að friða
Ólafur segir viðkvæmustu vistkerfin
hérlendis vera meira og minna í mjög
hnignuðu ástandi, eða horfin. Það
séu hins vegar til vistkerfi í prýðilegu
ástandi þar sem beitarnýting eigi vel
við, en Ólafur telur of algengt að
alhæft sé um mismunandi vistkerfi
og þau sett í sama flokk.
„Það sem við þurfum að fókusera
á er að bæta ástand þess lands sem
er í versta ástandi. Þar sem ástand er
slæmt á að friða – skilyrðislaust,“ segir
Ólafur og bætir við að sauðfjárbeit
geti ekki bætt ástand viðkvæms lands.
Ódýrasta og skynsamasta leiðin til að
endurheimta hnignað vistkerfi sé að
stöðva beit. Ólafur tekur þó fram að
bændur séu mjög öflugir í að rækta
landið með uppgræðslu og áburðargjöf,
en það sé mjög kostnaðarsöm leið.
„Það er ekki siðferðilega rétt að níðast
á landi sem er í slæmu ástandi. Beitin
á ekki alltaf að vera aðalatriðið, heldur
ástand landsins. Í þessu samhengi eru
til staðar önnur sjónarmið sem fara líka
ansi hátt í dreifbýlissamfélaginu í dag.
Það eru þessi meintu réttindi um að
beita megi allt land – að sauðkindin
eigi rétt á frjálsri för um allt landið.
Eftir úrskurð umboðsmanns Alþingis
er orðið ljóst að það er röng túlkun.
Það er hugsunarháttur aftan úr öldum
og alveg komin tími til að taka á þessu
vandamáli.“
Við erum á gatnamótum
Ólafur segir að árið 1998 hafi
jarðvegsrof verið kortlagt yfir allt
landið. Þar segir hann jarðvegsrofið
hafa verið metið mjög mikið á
stórum hluta landsins. Í kjölfarið
hafi landnýtingarþátturinn í gæða-
stýringunni í sauðfjárrækt verið
þróaður þar sem átti að tryggja að
beitin einskorðaðist við land í góðu
ástandi. Þeir sem það gerðu áttu að fá
hærri styrki.
„En kerfið brást fullkomlega og er
falskt, í raun ónýtt með öllu, því það
fá allir bætur án tillits til beitarhátta.
Samkvæmt kerfinu er ekki heimilt
að beita á aðra án leyfis. Þeir sem
verða hins vegar fyrir slíkri beit fá
enga úrlausn og allir fá áfram greitt
eins og ekkert hafi í skorist. Það er
ekki hægt að benda á neinn farveg í
stjórnsýslunni hvernig er hægt að taka
á þessum málum. Með þessum nýjustu
vendingum og úrskurði umboðsmanns
Alþingis og dómsmálaráðuneytisins
er ljóst að sveitarfélögin standa
fyrir rosalegri dílemmu. Við erum á
gatnamótum. Það er ljóst að það þarf
að taka aðra stefnu. Þegar nýr kúrs
er tekinn er mjög æskilegt að ástand
landsins verði haft að leiðarljósi. Það er
hægt! Ég hef ekkert á móti sauðfjárbeit
þar sem er fallega gróið land og
bóndinn á sannarlega rétt á að nýta
það. Landgræðslan og sauðfjárbændur
standa að verkefninu Grólind. Þar eru
til upplýsingar, sem batna ár frá ári, um
ástand lands, þannig að það er hægt að
verða miklu markvissari í stýringu á
beitarnýtingu á Íslandi.“
Tekur langan tíma
„Þessi kerfi eru oft í afar hnignuðu
ástandi, með kolefnisforða sem
hefur gengið gríðarlega mikið á. Við
friðun breytist þetta, en við megum
ekki gleyma því að það tekur mjög
langan tíma að endurheimta landkosti.
Kæli- og frystiklefar í öllum
stærðum og gerðum
Margar gerðir af
vélbúnaði fyrir
kæli- og frystiklefa
Mikið úrval af hillum
Járnháls 2 - 110 Reykjavík
Sími 440 - 1800
www.kaelitaekni.is
Kælitækni er leiðandi í sölu
og uppsetningu á kerfum með
náttúrlegum kælimiðlum
FRÉTTASKÝRING
Ólafur Gestur Arnalds hefur beitt sér fyrir að varlega sé farið í beit í viðkvæmum
vistkerfum. Mynd / Aðsend
Beit á ekki við í
viðkvæmum vistkerfum
Ólafur Arnalds bendir á að samspil nokkurra þátta valdi jarðvegsrofi. Landnýtingin, þar á meðal beitin, er eini þátturinn sem við höfum stjórn á. Með því að friða viðkvæm svæði eykst viðnámsþol
gagnvart náttúrulegum áföllum, á borð við gjóskufall og kuldatíð. Hér sést viðkvæmt svæði skammt frá Þingvallavatni sem nýtt er til sauðfjárbeitar. Mynd / Áskell Þórisson
Beitin er megin-
þáttur í að valda
jarðvegsrofi á undan-
förnum öldum og
beitin er meginþáttur
í að viðhalda slæmu
ástandi lands...“