Íslenska þjóðfélagið - 01.05.2010, Side 70

72
Erlendar rannsóknir benda til þess að geðsýkisstimplun feli í sér sterka tengingu við
neikvæðar staðalmyndir. Til að mynda hafa rannsóknir sýnt að fólk er líklegra til að telja þá
sem glíma við geðræn vandamál hættulega en þá sem þjást af líkamlegum vandamálum. Þessi
tenging á sér stað í hugum fólks jafnvel þótt það viti ekkert um tiltekinn einstakling annað en
það að hann eða hún hafi átt við geðræn vandamál að stríða (Link og Phelan, 2001). Rann-
sóknir benda enn fremur til þess að geðsýkisstimplun feli í sér aðskilnað á milli „okkar― og
„þeirra“ (Devine o.fl.1999; Morone, 1997). Slíkur aðskilnaður auðveldar alhæfingar um alla
sem tilheyra „þeim―, af því að þeir hafa einkenni sem geta ekki átt við um „okkur―. Þegar
svona aðskilnaður nær mjög langt eru „hinir― jafnvel álitnir á mörkum þess að vera mannlegir
(Link og Phelan, 2001). Til að mynda hefur verið bent á að einstaklingar með geðklofa eru
iðulega kallaðir „geðklofar― en sama yrði seint sagt um fólk sem á við líkamleg vandamál að
stríða; þá er frekar talað um einstaklinga með ákveðinn sjúkdóm (Estroff, 1989).
Stimplun, smán og aðskilnaður skapa hættu á stöðumissi og mismunun. Þegar það opin-
berast að einstaklingur á eða hefur átt við geðræn vandamál að stríða fær hann lægri virð-
ingarstöðu og hætta á mismunun skapast (Cohen, 1982; Link og Phelan, 2001). Mismunun
getur átt sér stað með beinum og óbeinum hætti. Einstaklingur sem legið hefur á geðdeild
getur átt það á hættu að vera hafnað af vinnuveitanda þegar hann útskýrir af hverju hann vann
ekkert yfir 10 mánaða tímabil, en honum getur jafnframt verið mismunað með óbeinum hætti
þegar hann fær verri þjónustu í heilbrigðiskerfinu vegna þess að hann á við geðrænt vandamál
að stríða en ekki líkamlegt (Link og Phelan, 2001; Schulze og Angermeyer, 2002). Þá er hætta
á því að fólk sem á við geðræn vandamál að stríða forðist ýmsar félagslegar aðstæður af ótta
við að upplifa mismunun, höfnun og skömm (Link og Phelan, 2001; Thoits, 1985).
Rannsóknir hafa sýnt að almenningur hefur neikvæðari viðhorf gagnvart einstaklingum
sem sýna einkenni þunglyndis eða geðklofa en einstaklingum sem eiga í minniháttar vand-
ræðum (Martin o.fl., 2000) eða eiga við líkamleg vandamál að stríða (Pescosolido o.fl., 2008).
Að auki hefur komið fram að þegar einstaklingar stimpla tiltekin einkenni sem geðrænt
vandamál sýna þeir aukna fordóma (Martin o.fl., 2000).
Tilgáta 1: Almenningur í löndunum þremur hefur neikvæðari viðhorf gagnvart ein-
staklingum sem glíma við geðræn vandamál (þunglyndi eða geðklofa) en þeim sem glíma við
líkamlegt vandamál sem ekki tengist neikvæðum staðalmyndum (astma).

Læknisfræðileg nálgun og fordómar
Á sjötta áratugnum héldu fræðimenn sem aðhylltust stimplunarkenningar því fram að geðræn
vandamál væru félagsleg sköpun og jafnvel goðsögn (Szasz, 1960), eða í það minnsta dæmi
um að valdamiklir aðilar í samfélaginu væru í stöðu til að dæma hegðun þeirra valdaminni
sem frábrugðna, óviðeigandi eða geðveika (Scheff, 1966). Um 15-20 árum síðar fóru félags-
fræðingar að taka „raunveruleika― vandamálsins alvarlega og fór afstaða þeirra að líkjast
afstöðu læknisfræðinnar, sérstaklega eftir að læknar fóru að skilgreina geðræn vandamál sem
líkamleg vandamál (Kirk og Kutchins, 1996). Sérstaklega má nefna Walter Gove (1980) sem
hélt því fram að geðræn vandamál væru raunveruleg veikindi og að stimplun og smán væru
einfaldlega afleiðingar afbrigðilegrar hegðunar. Þegar búið væri að ná stjórn á hegðuninni
myndi smánin hverfa. Í dag telja margir, bæði innan félagsfræði og læknisfræði, að geðræn
vandamál geti verið bæði af líffræðilegum og samfélagslegum toga, en að þrátt fyrir að stjórn
hafi verið náð á einkennunum hverfi fordómarnir ekki (Link og Phelan, 2001).