Íslenska þjóðfélagið - 01.05.2010, Blaðsíða 69

71
Sigrún Ólafsdóttir og Jón Gunnar Bernburg
þessari grein notum við gögn úr alþjóðlegri samanburðarkönnun frá árinu 2006 á fordómum
og smán (Stigma in Global Context – Mental Health Study, SGC-MHS). Í könnuninni, sem
lögð var fyrir úrtak almennings í 18 þjóðlöndum, voru hugmyndir fólks um geðræn vandamál
og viðhorf þess til einstaklinga sem eiga við geðræn vandamál að stríða skoðuð. Viðhorf
þátttakenda voru fengin með því að biðja þá um að bregðast við persónulýsingu sem lesin var
í upphafi könnunar. Hver svarandi fékk eina persónulýsingu, en mögulegt var að fá lýsingu á
einstaklingi með einkenni geðklofa, þunglyndis eða astma. Astmalýsingin er notuð til
samanburðar. Með þessu móti er hægt að skoða viðhorf svarenda í garð þeirra sem eiga við
geðræn vandamál að etja, í samanburði við þá sem glíma við líkamlegt vandamál sem er ekki
tengt neikvæðum viðhorfum. Erlendar rannsóknir hafa sýnt fram á mikilvægi þess að spyrja
ekki beint um fordóma heldur nota persónulýsingar af þessu tagi (Link o.fl., 1999; Martin,
Pescosolido og Tuch, 2000; Martin o.fl., 2007; Pescosolido o.fl., 2010; Phelan o.fl., 2000;
Schnittker, 2008).
Markmið okkar er að meta fordóma og neikvæð viðhorf íslensks almennings gagnvart
þeim sem eiga við geðræn vandamál að etja og skoða skýringarþætti þessara viðhorfa.
Jafnframt munum við setja viðhorf Íslendinga í alþjóðlegt samhengi með því að bera þau
saman við viðhorf almennings í Þýskalandi og Bandaríkjunum. Rannsóknir hafa sýnt fram á
mikilvægi fjölmiðla í að skapa og endurspegla umræðu um geðræn vandamál. Til að mynda
hafa rannsakendur haldið því fram að aukin tenging geðrænna vandamála og ofbeldis í
bandarískum dagblöðum hafi, þegar litið er yfir þróunina frá miðri 20. öld og fram til loka
hennar, leitt til aukinnar hræðslu í garð einstaklinga sem eiga við geðræn vandamál að stríða
(Phelan o.fl., 2000). Sérlega áhugavert er að bera viðhorf á Íslandi saman við Bandaríkin og
Þýskaland, vegna þess að þótt þessi lönd séu öll þróuð iðnríki hefur komið fram að
fjölmiðlaumfjöllun um geðræn vandamál er ólík á milli þeirra, en umfjöllunin virðist vera
neikvæðari í bandarískum fjölmiðlum en íslenskum eða þýskum (Sigrún Ólafsdóttir, 2007).

Fræðileg umfjöllun
Fordómar og smán
Skrif Goffmans (1961) um fordóma og smán hafa haft mikil áhrif á rannsóknir innan
félagsvísinda. Fræðimenn hafa skoðað fordóma gagnvart margvíslegum hópum, til að mynda
krabbameinssjúklingum (Fife og Wright, 2000), samkynhneigðum (Causey og Duran-
Aydintug, 1998), afbrotamönnum (Jón Gunnar Bernburg og Krohn, 2003) og bótaþegum
(Page, 1984). Þá hefur stór hluti rannsókna á fordómum og smán einblínt á geðræn vandamál
(Angermeyer og Matchinger, 1994; Pescosolido o.fl., 2008; Phelan o.fl., 2000).
Link og Phelan (2001:377) hafa fært rök fyrir því að „smán verði til þegar stimplun,
staðalmyndir, aðskilnaður, stöðumissir og mismunum eigi sér stað samtímis í valdaaðstæðum
sem gera það mögulegt‖. Stimplun vísar til þess þegar menning samfélags flokkar fólk á
grundvelli einkenna eða eiginleika sem talin eru skipta verulegu máli (Link og Phelan, 2001).
Til að mynda er almennt ekki talið að kennitala einstaklinga segi mikið um eiginleika fólks en
kynferði og kynþáttur eru hins vegar iðulega grundvöllur fyrir flokkun fólks og stöðu þess í
samfélaginu (Fullilove, 1998; Gould, 1981). Þegar menningin tengir tiltekna stimplun við nei-
kvæðar staðalmyndir og undirstrikar jafnframt aðskilnað á milli „okkar― og „þeirra― (Devine,
Plant og Harrison, 1999; Morone, 1997) er hætta á að stimplun verði að smán.