Íslenska þjóðfélagið - 01.05.2010, Side 28

30
út til að ná til kynjavíddarinnar í táknrænum, menningarlegum og félagslegum skilningi.
Kyngervi byggjast á menningarlegum hugmyndum um kvenleika og karlmennsku sem í senn
eru skapaðar og skapandi (Scott, 1996). Kyngervi móta sjálfsmynd okkar, athafnir og hugsun
en einnig samfélagslegar stofnanir og menningarástand. Kyngervi tengjast því ekki bara fólki
heldur geta einnig tofnanir, stjórnkerfi og samfélagsleg fyrirbæri haft kyngervi. Í þessum
skilningi hafði íslenska útrásin og fjármálakerfið fyrir hrun kyngervi (Þorgerður Einarsdóttir,
2010; Þorgerður Einarsdóttir og Gyða Margrét Pétursdóttir, 2010). Merking hugtakanna
kvenleiki og karlmennska er lifandi og breytileg en í okkar heimshluta hvíla kyngervin þó á
grunni vestrænnar heimspeki sem hefur tengt kvenleika við tilfinningar og náttúru en
karlmennsku við skynsemi og rökhyggju (sjá t.d. Guðnýju Gústafsdóttur, 2009).
Kynjaumræðan snýst að þessu leyti bæði um fjölda fólks af hvoru kyni, t.d. að bæði
kyn komi að stjórnun og ákvarðanatöku, en einnig um inntak hugmynda. Þegar
Kvenréttindafélagið fór fram á nýja bjargráðanefnd árið 1917 sem skipuð yrði bæði konum og
körlum var í reynd bæði horft til höfðatölu og hugmynda. Konurnar kröfðust hlutdeildar sem
hópur en ekki bara til að vera með heldur af því að þær töldu að það vantaði tiltekna þekkingu
sem nauðsynleg væri fyrir farsæla uppbyggingu samfélagsins. Í kynjafræðilegum skilningi er
grundvallaratriði að þetta tvennt fari saman. Þótt konur hafi verið útilokaðar frá tilteknum
samfélagskerfum er ekki þar með sagt að nærvera þeirra ein og sér breyti hlutunum sjálfkrafa,
slíkt væri að eðlisgera eiginleika kynjanna. Reynslan sýnir að konur jafnt sem karlar taka mið
af umhverfi sínu og þeim gildum og viðmiðum sem fyrir eru. Konur sem ganga
gagnrýnislaust til liðs við ráðandi gildi og ríkjandi kerfi verða nokkurs konar afsökun fyrir
óbreytt ástand. Barátta kvennahreyfinga snýst því sjaldan einungis um höfðatölu heldur líka
um efnisleg rök og innihald hugmynda. Sama gildir um kynjafræðilega greiningu, með henni
er rýnt í valdatengsl og lýðræði og skoðað hvernig sjónarmiða kvenna og jaðarhópa er gætt.
Þegnréttur. Þegnréttur er margþætt hugtak sem notað er til að skýra og skilja
forsendurnar fyrir fullri aðild einstaklinga að samfélagi. Marshall fjallaði um þróun
hugtaksins og gerði ráð fyrir þegnrétti sem þátttöku á markaði og í pólitísku, félagslegu og
borgaralegu lífi (Marshall, 1950). Þegnréttur nær yfir lagalega og samfélagslega stöðu,
réttindi og skyldur og þátttöku, en einnig ástand, athafnir og sjálfsmyndir (Halsaa, 2009;
Lister, 1997). Þegnréttur snýst um tengsl borgaranna og ríkisvaldsins en einnig tengsl
borgaranna innbyrðis. Þegnréttur er víðara hugtak en borgararéttur og felur í sér samspil milli
einstaklinganna og hinna samfélagslegu stofnana, á formlegum vettvangi sem óformlegum,
opinbera sviðinu og einkasviðinu. Í reynd má segja að þegnrétturinn varpi ljósi á þann
sáttmála sem skýrir hverjir eiga fulla aðild að samfélaginu hverju sinni, hvaða bjargir og
forréttindi falla í hlut hverra (Siim, 2000).
Í nýrri rannsóknum hefur þegnréttarhugtakið gjarnan verið sundurgreint í smærri
einingar. Í evrópska rannsóknarnetverkinu FEMCIT, Gendered Citizenship in Multicultural
Europe, er hugtakið t.d. greint í sex svið, þ.e. pólitískt, efnahagslegt, félagslegt, etnískt/
trúarlegt, svið líkamleikans (e. bodily dimension) og persónulegt svið, og þau skoðuð hvert
fyrir sig (Halsaa, 2008). Í umfjölluninni hér á eftir verður leitast við að tefla saman hinum
ýmsu sviðum þegnréttarhugtaksins, þ.e. samfélagslegri stöðu kvenna í mismunandi
birtingarmyndum. Rýnt verður í atvinnuþátttöku kvenna, menntun og menningarlegar
birtingarmyndir kvenleikans og skoðað hvernig þessir þættir ríma við pólitíska stöðu,
félagslega virkni og gerendahæfni. Með þessu er opnað fyrir nýja sýn á kynjatengsl og