Morgunblaðið - 25.03.1986, Blaðsíða 24

24
MOPGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJtJPAGUB 25. M^RZ 1936,
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
íslenzkir myndlistarmenn hafa
fjarri því lagt eins mikla rækt við
drauga, álfa og hvers konar hind-
urvitni og ástæða hefur verið til.
Þjóðin hefur hrærst í sögnum af
ófreskum atburðum öldum saman
þannig að ætla mætti að hér
væri óþrjótandi náma myndefnis
fyrir framsækna myndlistarmenn.
Að vísu hafa allnokkrir unnið
í slíku myndefni en þá hefur hið
bókmenntalega iðulega yfirgnæft
myndræna frásögn, jafnvel svo
mjög, að draugamir hafa frekar
litið út sem vinalegir jólasveinar
Þj óðsagnamyndir
Ásgríms
Norræna húsið stendur um
þessar mundir fyrir stærstu sýn-
ingu á Þjóðsagnamyndum As-
gríms, sem haldin hefur verið svo
sem segir í sýningarskrá. Plestar
ef ekki allar myndirnar hefur
maður þó séð áður annað hvort á
sýningu eða öðrum vettvangi.
Framtakið er virðingarvert og
vert allrar athygli en þó skal ég
viðurkenna að sýningin hefði mátt
vera sett upp í víðari samhengi
og t.d. tengjast útlendum mynd-
listarstraumum á þessum vett-
vangi. Hún hefði þá orðið öllu
áhugaverðari fyrir hinn almenna
skoðanda og fleiri lagt leið sína á
sýninguna en raun er á.
Aðsóknin á þessa sýningu er
nefnilega í lágmarki og má það
merkilegt heita jafn ástsæll og
Ásgrímur hefur verið meðal þjóð-
arinnar sem hugþekk persóna og
mikill málari.
Ég var þriðji gesturinn fyrra
skiptið sem ég kom og var það
seinni hluta dags en síðara skiptið
hafði ein kona komið með skóla-
bekk sinn og var liðið að lokun
sýningarinnar þann daginn er ég
hélt á brott. Þannig má álíta að
líkast til hefur enginn almennur
gestur litið inn þann daginn, ótrú-
legt en satt...
Hvar er áhugafólkið um mynd-
list t.d. það, sem fyllir uppboðssal-
ina út fyrir dyr hvetju sinni — eða
er þetta fólk ekki áhugafólk um
myndlist heldur kemur með sama
hugarfari og fólk á skranuppboð
óskilamuna hjá borgarfógeta — í
von um ábatasöm kaup frekar en
ást á myndlist? Víst eru margar
þjóðsagnamyndir Ásgríms Jóns-
sonar gersemar þótt einnig séu
þær umdeildar sumar hveijar —
hann tók og sérstöku ástfóstri við
örfáar þjóðsögur í stað þess að
leita fanga vítt og breitt.
Sýningin er þannig um margt
mjög áhugaverð en aðsóknin
bendir til þess, að hún sé tíma-
skekkja a.m.k. í þessu formi. Val
mynda hefði og mátt vera meira
lifandi en uppsetningin er hin
snyrtilegasta.
Einhvem kraft vantar í þessa
sýningu og umgjörð hennar alla
og máski er hér komið enn eitt
dæmið um það hvemig mögulegt
er að gerilsneyða mæta myndlist-
armenn með lítt hugsuðum fram-
kvæmdum.
Ef þær vekja ekki athygli fólks
hlýtur eitthvað mikið að vera að
og uppstokkunar þörf.
Sýningin er nefnilega vissulega
þess virði að hún sé heimsótt af
múg og margmenni en síst að hún
hangi uppi fyrir tómu húsi og að
fólk komi þangað fyrir skyldu-
rækni eina.
en eitthvað máttugt, ógnvekjandi
o g yfirskilvitlegt. Enn aðrir
draugar og tröll hafa meira ein-
kennst af afkáralegum og stór-
karlalegum „karikatúrrissum" en
rismikilli og karlmannlegri teikn-
ingu.
Þjóðsögumar okkar voru
sjaldnast ríkulega myndskreyttar
og hefur það máski stafað af
myrkfælni margra bókaútgefanda
við myndlist og myndlistarmenn,
sem er alþekkt og landlæg árátta.
Undantekning voru hér þó „Is-
lenzkar þjóðsögur og ævintýri",
er Einar Ólafur Sveinsson tók
saman, Leiftur gaf út árið 1944
og prentsmiðjan Hólar færði í
búning.
Bókina fékk sá er hér ritar í
fermingargjöf og kunni mjög vel
að meta framlag fjölda íslenzkra
myndlistarmanna er lýstu hana á
hinn margbreytilegasta hátt.
Því miður varð ekki framhald
á því að þjóðsögur væru myndlýst-
ar af fæmstu nútímalistamönnum
þjóðarinnar né þeir virkjaðir til
slíkra athafna nema í litlum mæli
en það væri ágæt hugmynd að
fá hina mörgu ágætu teiknara
sem við eigum í dag til að mynd-
lýsa eitt veglegt rit á þessu sviði.
Hafi einhveijir haldið það, þá
er það mikill misskilningur, að
draugar, púkar og yfimáttúruleg
fyrirbæri séu séreign íslenzkrar
þjóðtrúar og varla voru draugam-
ir kvensamari púkum og drísil-
djöflum annarra þjóða. Óttinn við
slíka er sátu fyrir fögrum meyjum
á síðkvöldum og tunglbjörtum
nóttum er alþjóðlegt fyrirbæri.
Vom hér til mörg ráð til að bægja
þeim í burtu ef þeir birtust óvænt
og þóttu þeir m.a. mjög hræddir
við sköp ungra kvenna. Hér birtist
þeim einmitt uppspretta lífsins og
því sterkari myrkravaldinu og
dauðanum.
Séreinkenni íslenzkra drauga
hafa og hvergi orðið mjög áber-
andi og þó máski helst hjá Ásgrími
Jónssyni, sem fyrstur manna mun
hafa sinnt þessu heillandi mynd-
efni hérlendis og sótt innblástur
í þjóðsagnaarfmn.
í sínum fyrstu myndum er
tengjast þjóðsögum var hann
undir sterkum áhrifum frá erlend-
um málurum, sem er ofur eðlilegt
og þannig má bæði sjá áhrif frá
norskum myndlistarmönnum og
franska symbolistanum Gustave
Moreau í hinni þekktu mynd
„Nátttröilið á glugganum". Hér
vísa ég til myndar Moreaus „Gal-
atea“, sem hann málaði á árunum
1980—81. Áhrif symbolismans
eru til í ýmissi mynd í íslenzkri
myndlist en þó hvergi jafn algjör
og einstrengingsleg og í list Ein-
ars Jónssonar myndhöggvara.
Þjóðsagnamyndir Ásgríms
þekkja allir, sem að einhveiju leyti
eru inni í íslenzkri myndlist og
þær eru meira að segja meðal
þess fáa er margur veit af ís-
lenzkri mjmdlist. Þær hefur mátt
sjá á mörgum sýningum í Ás-
grímssafni, sem skólabömum er
smalað á svo og á ýmsum hinna
stóru sýninga, er haldnar hafa
verið á list hans um dagana,
ásamt í blöðum, tímaritum, ritl-
ingfum og bókum. Það þykir mér
bersýnilegt, að Ásgrímur hafi
öðru fremur leitað að áhugaverðu
myndefni í þjóðsögunum því að
hann leggur víða mikla rækt við
uppbyggingu í formi og lit — mun
meiri en sjálfa frásögnina og það
er einmitt í slíkum myndum sem
hann nær mestri myndrænni
skynjun og tilfinningu að mínu
mati.
Mjaðveig Mánadóttir
Ásgrímur Jónsson
Laufið f ölnar
meðtign
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Skírnir.
Tímarit Hins íslenska
bókmenntaf élags.
159. ár.
Ritstjórar: Kristján Karlsson og
Sigurður Líndal. 1985;
Hvað sem öðru líður verður ekki
sagt annað um Skími en í honum
sé töluvert lestrarefni. Áhugi á
efninu fer svo eftir smekk hvers
einstaks lesanda.
Hér ber mikið á fræðilegum rit-
gerðum eins og til dæmis skrifum
um Fjölni eftir Aðalgeir Kristjáns-
son, Verkefni íslenskrar heimspeki-
sögu eftir Gunnar Harðarson, út-
tekt Amar Ólafssonar á því róti og
ekki róti sem Unglíngurinn í skóg-
inum eftir Halldór Laxness kom af
stað, því sem Jörgen Selst skrifar
um skáldsögu Agnars Þórðarsonar
Ef sverð þitt er stutt, Blóti og þingi
eftir Jón Hnefil Aðalsteinsson, Um
Staðarhólmsmál Sturlu Þórðarson-
ar eftir Sveinbjöm Rafnsson, Lög-
bókarhandritinu eftir Bem Nordal,
Rými/tíma í verkum Errós eftir
Gunnar B. Kvaran.
Sambland af fræðimennsku og
persónulegum skrifum finnur les-
andi í minningu Einars Ólafs
Sveinssonar eftir Jónas Kristjáns-
son, svargrein Sigfúsar Daðasonar
sem nefnist Takmörk og takmark-
anir þýðinga, Háskólakennari í
París kynnir íslenskar bókmenntir
eftir Jón Óskar og enn einni grein-
inni um Jóhannes Birkiland eftir
Þorstein Antonsson.
Svo em ritdómar, flestir fremur
leiðinlegir að vanda.
Sérstöðu hefur ljóðaflokkur eftir
Matthías Johannessen: Á spítala.
Þessi ljóðaflokkur er ekki síst
merkilegur fyrir það að í honum
kynnumst við nýjum viðhorfum
skáldsins til eldri yrkisefna og ljóða,
til dæmis sjáum við ljóðið um Selkot
í Fagur er dalur í nýju ljósi. Svo
er um fleiri ljóð í þessum flokki.
Aðferðir skáldsins em svipaðar og
í Dagur ei meir og Morgunn í maí,
en það er annar undirtónn:
Saga og end-
urminning
Békmenntir
Erlendur Jónsson
Strandapósturinn. XIX. 149 bs.
utg. Átthagafélag Stranda-
manna. 1985.
Strandamenn em margir búsettir
utan héraðs. Strandapósturinn er
ársrit þeirra og heimamanna. Efni
ritsins er mest átthögum tengt.
Ingólfur Jónsson frá Prestbakka
heldur t.d. áfram með Hrútfirð-
ingaþætti. Að þessu sinni ritar
hann um Borðeyri. Ekki fer mikið
fyrir þeim stað þar sem hann blasir
við af norðurleið. En verslun á
Borðeyri á sér tiltölulega langa og
merka sögu. Ingólfur var þar bú-
settur um tíma og segir frá íbúum
þorpsins á þeirri tíð. Einnig greinir
hann frá því er gest bar að garði.
Það var sjálfur meistari Þórbergur
að vitja fomra slóða. En eins og
kunnugt er var hann þar forðum á
höttunum eftir elskunni sinni eins
og gerst greinir frá í Islenskum
aðli. Ingólfur lýsir þeim sem settu
svip á Borðeyri og segir deili á fólki.
Og er það allt séð í endurskini
bjartra minninga.
Eyðibýli er líkast til fleiri í
Strandasýslu en í öðmm hémðum.
Eitt þeirra er Grænumýrartunga
undir Holtavörðuheiði norðanverðri.
Þar var fyrrum áningarstaður
þeirra sem um heiðina fóm. Ingunn
Ragnarsdóttir segir frá landshátt-
um og búskap í Grænumýrartungu;
og síðustu ábúendum þar.
Af sömu slóðum er þáttur Skúla
Guðjónssonar frá Ljótunnarstöðum,
Aldamótamenn. Skúli leggur út
af sveitarbrag sem kveðinn var
skömmu eftir aldamót. Þar era
hreppsbúar, einkum þeir sem stóðu
fyrir búum, taldir upp, hver í einni
ljóðlínu, ásamt gagnorðum umsögn-
um — í gamni og alvöru. Skúli út-
skýrir þessar umsagnir og greinir
einnig frá því hvað kunni að vera
ofsagt eða vansagt um þálifandi
hreppsbúa.
Sveitarbragir af þessu tagi vom
víða kveðnir og er annar birtur hér
í heilu lagi með inngangsorðum
eftir Jóhann Hjaltason:
Bændaríma. Kveðin árið 1809
af Eyjólfi ísakssyni.
Oft birtast í Strandapóstinum
þættir um gömul einkamál sem
bregða þó stómm svip yfir lífið í
gamla daga. Svo er um frásögn
Matthildar Guðmundsdóttur frá
Bæ: Var það kraftaverk? Matt-
hildur segir frá því er hún fyrir
margt löngu sýktist af berklum og
varð að leggjast inn á Vífílsstaði.
Hún tók sér far með skipi eins og
þá var títt. Margur var þá hræddur
við berklana, jafnvel ofsahræddur,
og var það víst skiljanlegt því sjúk-
dómur sá lagði fjölda fólks í gröfina
ár hvert. Viðtökur þær, sem Matt-
hildur fékk á skipinu skýrast í ljósi
þess. Þegar hún bað um koju var
henni tjáð með þjósti »að það væri
ekki forsvaranlegt að berklasjúkl-
ingar væm að flælqast með heil-
brigðu fólki, en ég gæti legið á
bekk í reyksalnum, _en koja væri
engin til fyrir mig.« Úr þessu rætt-
ist að vísu betur en á horfðist. En
þessi frásögn, þótt einstök sé,
bregður sem sagt ljósi yfir atvik
sem í þetta skipti snerti einn, en
var þó síður en svo einsdæmi, langt
því frá.
Lýður Bjömsson sagnfræðingur
vinnur nú að riti um Strandasýslu.
En hann á hér þáttinn Guðmundur
góði og Strandamenn. Guðmund-
ur biskup var löngum á faralds
fæti í biskupsdómi og kom víða við.
Bmnna vígði hann marga og em
slíkir vfða við hann kenndir. Ærinn
þjóðsagnablær er af sögum þeim
sem af honum fóm. En eins og
Lýður Bjömsson segir: ,»Þjóðsögur
veita oft upplýsingar um hugsunar-