Morgunblaðið - 04.06.1992, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. JÚNÍ 1992
Island í breyttu iimhveríi
eftirBjörn Bjarnason
Umræður um íslensk utanríkismál
voru í næsta föstum skorðum í fjóra
áratugi, það er frá því að við gerð-
umst stofnaðilar að Atlantshafs-
bandalaginu 1949 og þangað til Ber-
línarmúrinn hrundi 1989. I stórum
dráttum voru menn með eða á móti
þátttöku íslands í vestrænu sam-
starfi í vamar- og öryggismálum,
þeir voru með eða á móti því að er-
lendir aðilar fjárfestu í landinu, og
þeir voru með eða á móti þátttöku
Islands í alþjóðlegu efnahagssam-
starfí innan EFTA eða á öðrum vett-
vangi. Alið var á hræðslu við alþjóð-
lega auðhringi, svo að ekki sé minnst
á hinn gamalkímna áróður um að
íslensk menning geti ekki lifað af
nema undir sérstakri vernd gagnvart
erlendum áhrifum. Þá hefur alla tíð
verið grunnt á þeirri almennu skoð-
un, að of náið samstarf við útlend-
inga sé af hinu illa. Þótt þjóðin skipt-
ist þannig í fylkingar í afstöðu sinni
til utanríkismála, sameinaðist húir í
landhelgisbaráttunni og fagnaði ein-
huga sigri í henni með útfærslunni
í 200 sjómílur 1975.
Vegna þeirra þáttaskila, sem hafa
orðið í alþjóðamálum, eru nú forsend-
ur fyrir því að meta réttmæti þeirrar
utanríkisstefnu, sem var fylgt frá
1949 til 1989. Hlutlægt mat hlýtur
að leiða tjl þeirrar niðurstöðu, að
þeir höfðu rétt fyrir sér sem studdu
þátttöku í NATO, vildu semja við
útlendinga um fjárfestingar í landinu
og kusu aðild Islands að EFTA og
alþjóðlegu efnahagssamstarfí. Við
hljótum að byggja á þessum stað-
reyndum, þegar metin er staða ís-
lands við breyttar aðstæður. Við
hljótum að líta þannig á, að ástæðu-
laust sé að óttast náið samstarf við
aðrar þjóðir, því að íslensku þjóðinni
hefur aldrei vegnað eins vel og eftir
að þetta samstarf tók að dafna. Þetta
ætti að vera okkar leiðarljós, þegar
við metum næstu skref á alþjóðavett-
vangi.
Þáttaskil 1989
Ég tel, að árið 1989 hafí ekki
aðeins markað einstæð þátttaskil að
því leyti, að þá sáum við einræði
kommúnismans byrja að hrynja í
orðsins fyllstu merkingu með múm-
um í Berlín, heldur einnig vegna
þess að þá tóku vinstri flokkamir á
Islandi höndum saman um að ísland
skyldi gerast aðili að nánara alþjóð-
legu efnahagssamstarfí en áður hafði
verið á döfínni. Með þessu vísa ég
til þeirra ákvarðana, sem teknar voru
á fundi leiðtoga EFTA-landanna í
Ósló í mars 1989 og leiddu síðan til
þess, að hinn 2. maí síðastliðinn var
ritað undir samninginn um Evrópska
efnahagssvæðið (EES).
í mínum huga er þessi ákvörðun
frá 1989 um þátttöku í EES sam-
bærileg við það, sem gerðist 1978,
þegar Alþýðubandalagið gekk inn í
ríkisstjórn án þess að krefjast þess,
að stjórnin hefði brottför varnarliðs-
ins á stefnuskrá sinni. Við það hætti
dvöl liðsins að vera flokkspólitískt
bitbein. Ég lít þannig á, að ekki sé
lengur deilt í neinni alvöru um það,
hvort íslendingar skuli vera virkir
þátttakendur í samstarfi Evrópuþjóð-
anna. Við blasir, að um þessar mund-
ir er aðild að Evrópska efnahags-
svæðinu sá kostur, sem flestir kjósa.
Enginn efast um að hún verði sam-
þykkt á Alþingi og stjórn og stjómar-
andstaða hafa samið um að stefnt
skuli að því að flest lagafrumvörp
tengd EÉS fái afgreiðslu á þingi
fyrir lok september og málsmeðferð-
inni allri verði lokið á Alþingi í nóv-
ember.
Kröfur ýmissa þeirra sem hófu
samningagerðina 1989 um þjóðarat-
kvæðagreiðslu ættu ekki að koma á
óvart. Svipaðar kröfur voru uppi,
þegar gengið var í NATO og þegar
aðild að EFTA var á dagskrá. Mér
fínnst gæta pólitískrar sýndar-
mennsku í slíkum kröfum nú, einkum
þegar litið er til forsögunnar. Ekkert
hefur gerst í samningunum um Evr-
ópska efnahagssvæðið, sem ekki
mátti sjá fyrir, þegar haldið var af
stað 1989 og lá Ijóst fyrir, þegar
gengið var til þingkosninga hér í
apríl 1991. Það var rétt sem þá var
sagt, að j tíð ríkisstjómar Steingríms
Hermannssonar hefði verið samið um
allt að 98% af viðfangsefni samn-
ingamannanna. Gleymum því ekki,
að haustið 1989 var hart deilt um
það á Alþingi, hvort þingið ætti að
samþykkja umboð fýrir utanríkisráð-
herra í EES-umræðunum. Var tillögu
sjálfstæðismanna um þingumboð
fyrir ráðherrann og ríkisstjórnina
hafnað. Gengið var frá meginefni
EES-samningsins í tíð ríkisstjórnar
Steingríms Hermannssonar. Á því
rúma ári, sem liðið er frá falli henn-
ar, hefur einkum verið fjallað um
hlutverk EES-stofnana og iögsögu
dómstóla.
Ég tel mikilvægt að hafa höfuð-
drættina í þessari pólitísku forsögu
í huga, þegar litið er til framtíðarinn-
ar. Þótt margt í málflutningi and-
stæðinga EES-samningsins minni á
hræðsluáróðurinn áður fyrr, er sá
mikli munur á ástandinu þá og nú,
að enginn treystir sér lengur til að
benda á sósíalisma eða kommúnisma
sem annan kost. Talið um, að íslend-
ingar glati sjálfstæði sínu vegna
náins efnahagssamstarfs við helstu
viðskiptaþjóðir sínar endurspeglar
aðeins hefðbundna vanmetakennd,
er blundar jafnan í sál smáþjóðar.
Ástæðulaust er að gera lítið úr henni,
en það yrði dapurleg framtíð, sem
biði okkar, éf hún ætti að ráða ferð-
inni inn í hana.
Mikill áfangi með EES
Hinn mikli sérstaki áfangi sem við
íslendingar náðum í samningum um
EES snertir niðurfellingu tolla á sjáv-
arafurðum. Með samfloti við EFTA-
ríkin tókst að fá Evrópubandalagið
(EB) til að falla frá kröfu sinni um
aðgang að íslensku fískveiðilögsög-
unni í skiptum fyrir niðurfellingu
tolla. Spytja má, hvort þetta sé vís-
bending, um að í viðræðum við EB
náum við betri árangri í fylgd með
öðrutn en einir og óstuddir. Sé svar-
ið við þessari spurningu jákvætt,
hljótum við að taka mið af því, þeg-
ar mat er lagt á stöðu okkar, eftir
að ljóst er, að EFTA-þjóðir aðrar en
við ætla inn í Evrópubandalagið.
Hvað eftir annað kom fram í EES-
viðræðunum, að sérstaða íslands
vegna einhæfs atvinnulífs naut skiln-
ings. Er ekki að efa, að þessi skiln-
ingur yrði áfram fyrir hendi, ef tekn-
ar yrðu upp viðræður um aðild okkar
að Evrópubandalaginu. Svo sem
kunnugt er hefur verið tekin ákvörð-
un um að slíkar viðræður séu ekki
á dagskrá ríkisstjómarinnar. Hitt er
annað mál, að vilji virðist vera til
þess hjá stjórninni að kanna kosti
og galla þess að standa utan við
bandalagið. Kom þetta fram í um-
ræðum um skýrslu utanríkisráðherra
á Alþingi og þar var það viðhorf einn-
ig reifað, að eðlilegt væri að forsætis-
ráðherra hefði forgöngu um slíka
könnun.
Á þessum miklu breytingatímum
fínnst mér gæta skammsýni hjá
þeim, sem telja sig geta slegið því
föstu, að EES-samningurinn sé loka-
áfangi á samstarfsleið okkar við
Evrópubandalagið. Er það kannski
tákn um þá ringulreið sem sumum
fínnst nú í utanríkismálum, að ég
hallast frekar að mati framkvæmda-
stjóra Alþýðubandalagsins en rit-
stjóra Morgunblaðsins á gildi EES-
samningsins í þessu samhengi, og
vitna ég þá til greinar framkvæmda-
stjórans hér í blaðinu hinn 26. maí
síðastliðinn. Auðvitað kann það að
verða niðurstaða okkar íslendinga,
að ekki eigi að stofna til frekara
samstarfs við EB en felst í EES-
samningnum. Það er hins vegar stað-
reynd, að málsmetandi menn og fjöl-
miðlar hvarvetna annars staðar í
EFTA-löndum líta á EES sem mikil-
vægan áfanga á leiðinni inn í EB en
ekki lokaáfangann.
Skjót umskipti
Smáríki þurfa oft að bregðast
skjótt við til að laga hagsmunagæslu
sína að breyttum aðstæðum. Minn-
umst þess, að 1949 gerðumst við
aðilar að Atlantshafsbandalaginu
með þeim fyrirvara, að aðildinni
fylgdi ekki skylda til að stofna íslen-
skan her eða hafa erlendan herafla
í landinu. Varþetta skilyrði mikilvæg
forsenda fyrir því, að meirihluti
myndaðist á Alþingi um NATO-aðild.
Tveimur árum síðar, eða á árinu
1951, kom hins vegar bandarískt
herlið til landsins og var meiri sam-
staða um lagasetningu í tilefni af
þvi á Alþingi en um aðildina að
NATO. Af gögnum frá þessum árum
má ráða, að í einlægni héldu menn
1949, að unnt væri að veija ísland
úr fjarlægð. Tveimur árum síðar
höfðu aðstæður breyst á þann veg,
að það var talið óvarlegt að tryggja
öryggi lands og þjóðar með þeim
hætti. Sagan ætti þannig að kenna
okkur, að óskynsamlegt sé að slá
nokkru föstu um framvindu aiþjóð-
legs samstarfs, þótt ákveðin skilyrði
séu sett við gerð mikilvægra alþjóða-
samninga. Raunsæir menn taka mið
af ytri aðstæðum og láta mat sitt á
þeim frekar ráða en óskhyggju.
Þegar rætt er um afstöðuna til
Evrópubandaiagsins, eru mótbárurn-
ar gegn frekari tengslum íslands við
það af ýmsum toga. Ég ætla að nefna
íj'órar og fara nokkrum orðum um
þær.
Afsal á sjálfstæði?
/ fyrsta lagi er sagt, að við afsölum
of miklu af sjálfstæði okkar í hendur
bandalagsins. Við göngum undir
óbærilegt yfírríkjavald. Um þetta
atriði hefur verið deilt um árabil í
aðildarríkjum EB. Það er enn mikið
ágreiningsmál þar vegna Maastricht-
samkomulagsins um framtíðarskipan
EB. í þessu efni sýnist sitt hveijum.
John Major, forsætisráðherra Breta,
sagði til dæmis í þingræðu fyrir
skömmu, að með Maastricht-sam-
komulaginu hefði verið tekið þannig
á málum, að vald innan EB hyrfí frá
stofnunum bandalagsins til ríkis-
stjóma. Aðrir telja að samkomúlagið
auki vald EB-stofnananna. Ástæða
er fyrir okkur að fylgjast náið með
örlögum Maastricht-samkomulags-
ins, því að það verður væntanlega
ráðandi innan EB um þær mundir,
sem EFTA-ríki bætast í hópinn. I
umræðum um eðli bandalagsins og
áhrif af aðild að því er þess vegna
ekki unnt að taka mið af stöðunni
núna heldur hvernig hún kann að
verða eftir nokkur ár. Það ætti til
að mynda að skipta máli fyrir mat
okkar, ef Maastricht-samkomulagið
hefur í för með sér, að ríki geti feng-
ið varanlega undanþágu undan sam-
eiginlegum reglum vegna sérhags-
muna sinna.
Innan EB eru menn ekki á einu
máli um það, hvort saman fari að
stækka bandalagið með fjölgun að-
ildarríkja og „dýpka“ það eins og
sagt er, en með orðinu er vísað til
eflingar á hinu sameiginlega stjórn-
kerfi. Ég hallast að þeirri skoðun,
að aðild fleiri ríkja að EB á breyti
Björn Bjarnason
„Hvað eftir annað kom
fram í EES-viðræðun-
um, að sérstaða Islands
veg-na einhæfs atvinnu-
lífs naut skilnings. Er
ekki að efa, að þessi
skilningur yrði áfram
fyrir hendi, ef teknar
yrðu upp viðræður um
aðild okkar að Evrópu-
bandalaginu."
stjórnkerfi bandalagsins á þann veg,
að miðstjómarvald í yfirríkjastofnun-
um minnki. Miklar umræður fara
fram um það sem á ensku er kallað
„democratic deficit" innan EB, með
öðrum orðum að það halli á þingræð-
isleg eða lýðræðisleg vinnubrögð.
Em uppi ráðagerðir um að bæta úr
þessum halla.
Ein af höfuðröksemdum í EFTA-
ríkjum fyrir aðild að EB er, að með
henni fáist tækifæri til að hafa áhrif
á ákvarðanir, sem ríki yrðu hvort eð
er að beygja sig undir fyrr eða síðar
á hinu Evrópska efnahagssvæði.
Áhrifín fá ríki með þátttöku í yfír-
stjórn bandalagsins bæði á vettvangi
ríkisstjóma og framkvæmdastjórnar-
innar og auk þess með því að kjósa
fulltrúa á þing bandalagsins og skipa
dómara í dómstól þess.
Ég er sannfærður um að margir
innan EB litu þannig á, að gerðist
ísland aðili að bandalaginu fengi hinn
fámenni hópur fólks, sem hér býr,
hlutfallslega alltof mikil áhrif í
stjómarstofnunum bandalagsins.
Það er með öllu óvíst, að fagnaðar-
byljgja færi um stjórnarstofnanir EB,
ef Islendingar æsktu aðildar að band-
alaginu. Hér á sú skoðun hins vegar
nokkurn hljómgrunn, að við séum
jafnvel að gera EB greiða með því
að sækja um aðild að því. Svo að
ekki sé minnst á það furðulega við-
horf, að einangraðir hefðum við jafn-
vel betri tök á að hafa áhrif en sem
þátttakendur í bandalaginu.
Innan EB gilda svipuð lögmál og
í kjördæmalöggjöf okkar, að fámenn
ríki hafa hlutfallslega meiri áhrif en
fjölmenn. í ráðherraráði bandalags-
ins eru atkvæði samtals 76, af þeim
hefur til dæmis Þýskaland 10. Belgía
og Holland hafa 5 hvort ríki en Lúx-
emborg 2; Benelux-löndin þijú sem
eiga náið samstarf hafa þannig með
því að leggja saman krafta sína fleiri
atkvæði (12) en Þýskaland. í Bene-
lux-löndunum eru íbúamir um 20
milljónir en 80' milljónir í Þýska-
landi. Danir hafa 3 atkvæði í ráðinu;
4 Norðurlönd með 23 milljónir íbúa
hefðu þannig 12 atkvæði samanlagt.
Andstætt frelsi?
/ öðru lagi á Margaret Thatcher,
fyrrum forsætisráðherra Breta,
marga skoðanabræður hér á landi,
þegar hún dregur upp svarta mynd
af EB og lýsir því sem erkióvini
þeirra, er vilji stuðla að frelsi og
framförum. Þeirri skoðun er haldið
á loft, að Þjóðveijar hafi nú undirtök-
in í bandalaginu og þeir muni fara
sínu fram án tillits til annarra. Þá
er sagt, að miðstýringarglaðir sósíal-
istar, sém hafí hreiðrað um sig í regl-
SPORTBÚÐIN ÁRMÚLA 40, SÍIMI 813555.