Morgunblaðið - 17.01.1997, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 17. JANÚAR 1997 29
SKOÐUN
Mynd 1.
Grænlendinga sem kunna vel til
verka á því sviði? Það vill oft
gleymast að ekki hafa allir ferða-
og útivistarmenn sömu þarfir eða
óskir. En þeir eiga allir sinn rétt
til miðhálendisins.
Vitaskuld geta ekki öll 96 pró-
sentin verið friðland. Það er þörf
á landi á miðhálendinu til annarrar
starfsemi en orkuvinnslu, svo sem
undir vegi, þjónustustöðvar fyrir
ferðamenn, fjallaskála og fjallahót-
el. Margt af þeim mannvirkjum
getur verið í nágrenni við orku-
mannvirkin og notið góðs af þeim
samgöngum sem hvort eð er þurfa
að vera fyrir hendi vegna þeirra.
Dæmi um þetta er Versalir á
Sprengisandsleið. Ef þessi starf-
semi leggur hald á 6% til viðbótar
þeim 4% sem orkuiðnaðurinn þarf
verða samt eftir 90% af miðhálend-
inu, rúmir 37.000 km2.
í grein sem Kristín Halldórsdótt-
ir alþingiskona skrifaði í Morgun-
blaðið 14. maí 1996 segir hún frá
því að ósnortin víðerni í Bandaríkj-
unum þurfi samkvæmt lögum að
vera 2.000 hektarar hið minnsta,
eða 20 km2. Þar eru einnig í gildi
ákveðnar reglur um lágmarksfjar-
lægðir slíkra svæða frá mannvirkj-
um. Ef við göngum út frá að svip-
aðar reglur yrðu settar hér og
reiknum með tífaldri þeirri stærð,
200 km2, sem meðalstærð ósnort-
ins víðernis, yrði rúm fyrir 150
ósnortin víðerni eða meira innan
þessara 37.000 km2. [Ti! saman-
burðar má geta þess að útivistar-
svæðið í Heiðmörk er 28,5 km2,
Reykjanes- og Bláfjallafólkvangur
38,4 þjóðgarðurinn í Jökulsárgljú-
frum 120 þjóðgarðurinn í Skafta-
felli 1600 (að mestu jökull) og
Þingvallaþjóðgarðurinn, að
„áhrifasvæðum“ hans meðtöldum,
237 km2.]
Auðvitað geta ósnortnu víðernin
ekki orðið svo mörg í reynd. Ekki
vegna þess að raforkuvinnsla, að-
alvegir um hálendið eða landbún-
aður hindri það, heldur vegna
hinna margvíslega annarra þarfa
ferðamanna og útivistarfólks sem
að ofan er minnst á.
svona til að afsanna nú örugglega
ádrepuna.
Þetta var dapurlegt merki þess,
að menn þar á bæ þoldu ekki gagn-
rýni og einhvern veginn á ég afskap-
lega erfitt með að skilja, að þeir
skuli ekki sjá hversu broslegt okkur
fínnst þessi viðkvæmni í ljósi þess
að leikhúsfólkið býr við hana árið
um kring og verður að kyngja hveiju
sem er. Jón virðist lifa í þeirri sorg-
legu blekkingu að enginn hafi neitt
við hann að athuga nema „einhver
einn maður" (sic!) og þar að auki
vanstilltur. Ég get fært honum þær
fréttir að hér úti í lífinu, fyrir utan
fílabeinsturninn hans, er fjöldi fólks
og alls ekki vanstillt, sem hefur
ýmislegt við þetta að athuga. Þau
eru ófá símtölin og bréfin sem okk-
ur hafa borist frá óánægðum sjón-
varpsáhorfendum, sem hafa sann-
reynt á sjálfum sér að eiga ekki
samleið með gagnrýnanda sjón-
varpsins og eru bæði sárir og reiðir
í hans garð fyrir ómaklegar árásir.
Forráðamenn Dagsljóss og sjón-
varps eru auðvitað ekki svo skyni
skroppnir að þeir viti ekki að leiklist-
arumfjöllun Jóns hefur vægast sagt
verið mjög umdeild.
Reyndar vann Jón Viðar einstakt
afrek fyrir skömmu í þætti þar sem
undirritaður hafði verið kvaddur á
vettvang ásamt leikhússtjóra Borg-
arleikhússins til þess að ræða leik-
listarviðburði síðasta árs; hvað hefði
staðið upp úr og hver staðan væri
í íslensku leikhúsi. Honum tókst að
halda því fram að eiginlega hefði
ekkert markvert gerst í íslensku
leikhúsi á síðasta ári — ef frá væru
taldir tveir efnilegir leikstjórar sem
fram hefðu komið á árinu. Reyndar
höfðu þeir nú báðir komið fram árið
þar á undan og vakið mikla athygli
fyrir skemmtilegar sýningar — enda
verið fastráðnir árum saman í Þjóð-
leikhúsinu við hlið frábærra lista-
manna og skilað glæsilegu starfi
þar. Það er nefnilega til nokkuð í
leikhúsinu sem heitir að rækta lista-
menn. Þessi sami Jón hafði að vísu
óspart lagt sitt af mörkum til þess
að sannfæra þjóðina um að þar
færu litlir hæfileikamenn. En fyrr-
nefnd afgreiðsla gagnrýnandans á
heilu leiklistarári er auðvitað dóna-
skapur og vanvirða við alla þá fjöl-
mörgu leikara, sem unnu meiri hátt-
ar leikafrek á árinu, vanvirða við
þær fjölmörgu sýningar sem tíðind-
um sættu á því ári, við íslenska
höfunda sem fram komu með verk
sín, við glæsilega frammistöðu leik-
mynda- og búningahöfunda, við
þann viðburð sem frumflutningur
nýrrar íslenskrar óperu var, sem og
nýrrar og merkrar list- danssýning-
ar og svo mætti lengi telja — en
ekkert var nógu gott. Og auðvitað
er þetta fyrst og síðast dónaskapur
og móðgun við þá 250 þúsund leik-
húsgesti, sem sóttu sýningar ís-
lenskra atvinnuleikhúsa á árinu og
gera reyndar ár eftir ár. Er allt
þetta fólk að láta bjóða sér upp á
einskisverða hluti! Já, það er hver
sæll í sinni blindu, Jón bóndi. Er
fílabeinsturninn gluggalaus?
í kjölfar ummæla minna um skiln-
ingsleysi sjónvarpsins á framgangi
og grósku íslensks leikhúslífs kvaðst
Sigurður Valgeirsson, dagskrár-
stjóri Sjónvarpsins, vera orðinn
þreyttur á að hlusta á órökstudda
gagnrýni mína á leiklistarumfjöllun
sjónvarps. Ég veit ekki annað en
Sigurður sé greindur og glöggur
maður og ég varð þess vegna dálít-
ið undrandi, því að það er meira en
ár síðan hann fékk allan þann rökst-
uðning, bæði skriflega í bréfi okkar
þjóðleikhúsmanna og munnlega á
ágætum fundi, sem við tveir áttum
í framhaldi af því. Ég held að það
væri kannski ekki úr vegi að hann
gengi frekar eftir rökstuðningi í
staðhæfíngum síns eigin manns,
margumrædds Jóns Viðars.
Við leikhúsfólk erum orðin lang-
þreytt á órökstuddum sleggjudóm-
um hans og lái okkur hver sem viil.
Það vill líka svo vel til að enn er
skoðana- og málfrelsi í landinu og
þess vegna leyfist okkur að hafa
skoðun á manninum og því sem
hann er að gera, eins og hann á
okkur og því sem við erum að gera.
Jón Viðar Jónsson hefur enn ekki
verið tekinn í heilagra manna tölu
hér í leikhúsinu, þótt hann sé það
greiniiega á heimavígstöðvunum.
Og þá dugir ekki að sæma hann
Hugsanleg nýting
miðhálendisins árið 2030
Tll raforkuvinnslu
4%
Tll annarra nota
96%
Mynd 2.
Vandinn sem fyrir liggur er að
samhæfa allar þessar mismunandi
þarfir og kröfur varðandi miðhá-
lendið. Hvernig leysum við þann
vanda? Góð og vönduð skipulags-
vinna er upphaf og endir svarsins
við þeirri spurningu. Þar er mjög
mikil vinna óunnin. En hún er
byijuð með því verki sem nú er
unnið að við skipulagningu miðhá-
lendisins. Það verk er aðeins
fyrsta stigið. Ég er sannfærður
um að okkur mun takast að sam-
hæfa mismunandi óskir um nýt-
ingu miðhálendisins með vandaðri
vinnu á þessu sviði. En frumskil-
yrði þess er að menn nálgist við-
fangsefnið á raunsæjan hátt; byrji
á því að ganga út frá raunveru-
leikanum en ekki brengluðum
hugmyndum eins og þeim sem
tekin voru dæmi af í upphafi þessa
máls. Þær gera ekki annað en
torvelda verkið.
Höfundur er fyrrum
orkumálastjóri.
stjörnum, þótt gaman hefði verið
að gefa honum einar fímm fyrir
hvað hann getur verið fyndinn og
skemmtilegur og hefur veitt okkur
margar ánægjustundir á liðnum
árum. Nei — þá dugir ekki minna
en glóandi geislabaugur.
Svo aftur sé vikið að umhyggju-
rabbi Jóns í Morgunblaðinu um
heilsufar og sálarástand undirritaðs,
þar sem hann gefur í skyn að við í
leikhúsinu og þá einkum undirritaður
séum yfír gagnrýni hafín, þá fer því
fjarri. Við erum svo sannarlega ekki
yfír hana hafín, það er hefðbundinn
þáttur í starfí okkar að vera gagn-
rýnd opinberlega. En við viljum mál-
efnalega, ígrundaða og rökstudda
gagnrýni, byggða á faglegri þekk-
ingu á lifandi leikhúsi. Þá emm við
ekki að tala um meinlausan jábróður
— heldur gagnrýnanda sem á sér
víðfeðman reynsluheim að sækja í
varðandi mannleg samskipti, þannig
að hann geti meðtekið og notið þess
sem leikhúsið getur bætt við þekk-
ingu hans á lífínu. Öll góð leiklist
flallar fyrst og síðast um manninn
og byggist á hæfílegri blöndu af
skynsemi, hugmyndum og mannleg-
um tilfínningum. Og skiptir þar hið
síðastnefnda oft mestu.
Við viljum gagnrýnanda, sem
kann bæði að hlæja og gráta og
leyfir sér að gera það í leikhúsinu
— hvort sem það gerist hið ytra eða
innra með honum. Sem kemur opn-
um huga til þess að láta skemmta
sér í leikhúsi, kann að hrífast og
deila hrifningu sinni með öðrum eða
koma vonbrigðum sínum til skila á
uppbyggilegan hátt þannig að að-
finnslur hans megi gott af sér leiða.
Við viljum áhuga og umhyggju hins
góða uppaldanda en ekki þórðar-
gleði niðurrifsins.
Við viljum gagnrýni, sem er
sprottin af væntumþykju um leik-
húsið, ástríðu á ótæmandi möguleik-
um þess og gleði til þess að njóta
þess sem þar er best gert. Við viljum
gagnrýninn bandamann sem lítur á
sig sem vökulan samheija í stöð-
ugri viðleitni okkar til að efla og
auðga íslenskt leikhúslíf.
Höfundur er þjóðleikhússtjóri.
AÐSEIMPAR GREiNAR
Mengunaráform-
um mótmælt
ENN fæst Helgi Þór
Ingason, verkfræðing-
ur, við að beija höfðinu
við steininn og heldur
því fram í Morgun-
blaðsgrein 28. desem-
ber, að járnblendið
mengi ekki umhverfið.
Hann segir það sjald-
an hafa komið fyrir, að
reyk hafi lagt yfír fjörð-
inn í Kjós.
Staðreyndir málsins
eru þessar: Dag eftir
dag, þegar hlýtt var í
veðri, barst blár mökk-
ur með innlögninni yfir
á suðurströnd Hval-
fjarðar, gróf sig þar
niður í lautir, lægðir og
dali, og stóð þar við, þar til vind
hreyfði að nýju, oft ekki fyrr en í
morgunsárið. Veðurfræðiathuganir
á Grundartanga hafa ekki verið stöð-
ugar frá 1979 og í algeru lágmarki
þar til fyrir einu eða einu og hálfu
ári. Úr þeim athugunum sem gerðar
hafa verið á þeim tíma hefur ekkert
verið unnið af veðurfræðingum. Það
er flókið mál að vinna úr þeim gögn-
um. Helgi Þór Ingason, verkfræðing-
ur, má lesa hvað hann vill úr þessum
gögnum um ríkjandi vindáttir. Það
haggar ekki þeim staðreyndum
málsins, sem íbúarnir á suðurströnd
Hvalfjarðar hafa sjálfir upplifað.
Með því að ganga í berhögg við
reynslu þeirra er verkfræðingurinn
að gera því skóna, að við sem þetta
upplifðum, séum bæði blind og
skynjum hvorki bragð né lykt. Væri
ekki úr vegi, að verkfræðingurinn
talaði við fólkið sem býr hinum
megin við fjörðinn. Þegar hann hef-
ur gert það verður gaman að vita
hvort hann vogar sér að bera það
upp, að það sem þetta fólk hefur frá
að segja sé allt ímyndun og lygi.
Hann ætti að gera sér grein fyrir
því, að það er ekki sæmandi manni
með fuilu viti að slengja slíkum að-
dróttunum að meðbræðrum sínum
og -systrum.
Aðalatriðið í þessu máli er það,
að fólkið sem býr á suðurströnd
Hvalfjarðar veit nú þegar, hvernig
mengun berst yfír fjörðinn frá
Grundartanga. Verði af því að ál-
verksmiðja verði reist þar mun flú-
or- og brennisteinstvíildismengun
berast með sama hætti yfir fjörðinn
og halda öllu náttúrufari þar í hel-
greipum. í tillögum Hollustuverndar
að starfsleyfi fyrir álver á Grundart-
anga eru ekki gerðar hinar ströng-
ustu, tæknilega mögulegu mengun-
arvarnakröfur. Einungis er gert ráð
fyrir þurrhreinsun útblásturs. Ef
gerð væri krafa um vothreinsun að
auki yrði það dýrara fyrir álverk-
smiðjueigandann, en Landsvirkjun
fær þeim mun hærra verð fyrir raf-
magn, sem álverksmiðjueigandinn
þarf að eyða minna fé í mengunar-
varnir.
Um reykhreinsivirki segir verk-
fræðingurinn: „Viðhaldi reyk-
hreinsivirkja hefur verið sinnt með
eðlilegum hætti undanfarin 16 ár.“
Um þetta efni segir forstjórinn í
bréfi til nágranna sinna: „Hér er
um að ræða búnað, sem hefur næst-
um linnulaust snúist í 16 ár og
kallar því á eðlilegt viðhald." Þetta
eru orð forstjórans, hrein og ómeng-
uð. Hver sá sem skilur íslenzku
sér, að annar hvor fer með stað-
lausa stafi. Hvað kemur til, að
„reykhreinsivirkin hafa einungis að
hluta til verið virk vegna bilana“,
ef þeim hefur verið haldið eðlilega
við? Hvað kemur til að „legur í
mótorum eða blásurum eða vök-
vatengi milli mótora og blásara í
reykhreinsivirkjunum hefa gefið sig
og kalla á endurnýjun" (orð forstjór-
ans) ef þessu maskíneríi hefur verið
haldið eðlilega við? Ekki bætir það
úr skák, að nýr mengunarvarnabún-
aður (sem skv. fréttum kostaði 260
millj. kr. árið 1996) varð fyrir ein-
hveiju „verkfræðilegu slysi“, svo
að eiturefni hafa verið losuð frá
verksmiðjunni út i andrúmsloftið.
Mengunin hefur verið
slík, að Hollustuvernd
hefur látið það frá sér
fara, að mengunin sé
„langt yfir þeim mörk-
um sem verða í nýju
starfsleyfi“. Það er því
ekki að ástæðulausu
að umhverfisráðherra
hefur „þegar gert Holl-
ustuvernd ríkisins að
fara í þetta mál“ (DV,
19. des. 1996, bls. 4).
Varla væri umhverfis-
ráðherrann að skipa
fyrir um sérstaka at-
hugun á málinu nema
hann og sérfræðingar
hans teldu fulla ástæðu
til þess. Og varla hefði
stjórn járnblendifélagsins ákveðið
að eyða 300 millj. kr. á árinu 1997
í endurnýjun mengunarvarnar-
virkja, ef þau væru öll í góðu lagi.
Þá segir verkfræðingurinn að
„starfsemi verksmiðjunnar hafi ekki
spillt náttúrufari við Hvalfjörð".
Sannleikurinn í því máli er sá, að
um þetta er ekkert nákvæmlega
Réttur manna til eigna
o g afkomu, er svívirtur,
að mati Arnórs Hanni-
balssonar, og frum-
stæðustu mannréttindi
fótum troðin.
vitað, því að engar rannsóknir hafa
verið gerðar um mengunaráhrif
verksmiðjunnar til að bera saman
við rannsóknir frá 1979, þegar frá
eru taldar örfáar lauslegar athug-
anir.
Staðlausir stafir
Finnur Ingólfsson, iðnaðarráð-
herra, birtist á skjánum í sjónvarps-
fréttum þann 11. janúar. Þar var
hann spurður um mótmæli Kjósveija
og fleiri íbúa við Hvalfjörð gegn
byggingu álvers á Grundartanga.
Ráðherrann svaraði því til, að mót-
mæli væru of seint fram komin. Á
sínum tíma hefði verið tækifæri til
að gera athugasemdir. „En það var
ekki gert“, - sagði ráðherrann. Eftir
þessa yfirlýsingu er óhjákvæmilegt
að spyija: Hefur ráðherrann ekki
lesið gögn málsins? Hann þyrfti ekki
annað en að fletta úrskurði skipu-
lagsstjóra ríkisins til að sjá, að mót-
mæli og athugasemdir komu frá
tveimur bændum í Kjós, frá dr.
Guðmundi E. Sigvaldasyni jarðfræð-
ingi og fleiri aðilum málsins. En það
var valtað yfir þessi mótmæli í úr-
skurði umhverfísráðherra frá 20.
júní 1996 og þau ekki tekin til
greina.
Mótmælum mun
verða haldið áfram.
Enn hefur ekki verið talað við
eigendur jarða á og við iðnaðarsvæð-
ið. Þeir geta búizt við því, að einn
góðan veðurdag komi jarðýtur á
staðinn og ryðji burt húsum og
mannvirkjum. Frumstæðustu mann-
réttindi eru fótum troðin. Réttur
manna til eigna og afkomu er svívirt-
ur. Þannig kemur iðnaðarráðherrann
fram við borgara lýðveldisins. Hann
ryðst fram til að demba álveri niður
í miðju blómlegu landbúnaðarhéraði
og stefnir lífi, eignum og afkomu
íbúanna í fímm hreppum í tvísýnu.
Það verður fróðlegt að vita, hvað
landbúnaðarráðherrann hugsar,
þegar umhverfisráðherrann skrifar
upp á þau leyfi sem þarf til að fram-
kvæmdir hefjist við álver á Grund-
artanga. Skyldi hann ekki hugsa
honum þegjandi þörfina? Eða er það
hugsjón landbúnaðarráðherrans að
þrengja svo að kjörum bænda sem
kostur er?
Höfundur erprófessor.
Arnór
Hannibalsson