Morgunblaðið - 24.06.1998, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 24. JÚNÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
BÆKUR
Sagnfræði
EIMSKIP
frá upphafi til nútíma eftir Guð-
mund Magnússon. 424 bls. Utg. Hf.
Eimskipafélag Islands. Prentun:
Oddi hf. Reykjavík, 1998.
ÞETTA er mikið rit, bæði að efni
og umfangi. Eimskip hefur verið svo
snar þáttur í lífi landsmanna að saga
þess snertir flesta þætti þjóðarsög-
unnar, allt frá upphafí til þessa dags.
Með réttu var strax farið að kalla það
óskabarn þjóðarinnar. Stofnun þess
tengdist sjálfstæðisbaráttunni. Hluta-
fjársöfnunin gekk því með fádæmum
greiðlega, bæði hérlendis og vestan-
hafs. Vestur-íslendingar sýndu þá
hug sinn til heimalandsins. Fyrsta
skipinu var valið heitið Gullfoss. Það
mátti kalla táknrænt. Flaggskip flot-
ans var síðan um áratuga skeið látáð
heita svo. Annað skipið, Goðafoss,
strandaði við Straumnes sem frægt
er. Félagið rétti skjótt við eftir áfalhð.
Skaðinn varð fyrst og fremst huglæg-
ur. Með Qórða áratugnum dró dökkar
blikur á loft. Sjálfstæðisbaráttunni
var lokið, flokkapólitíkin fúllmótuð og
stéttabaráttan hafin. Verkfóll urðu tíð
og stundum hatrömm. Ríkið hóf
skipaútgerð í samkeppni við Eimskip.
Aðsteðjandi heimskreppa olli félaginu
þungum búsifjum. Þingmenn jafnað-
armanna, upptendraðir af anda rúss-
Siglingaannáll
nesku byltingarinnar,
lögðu til að félagið yrði
þjóðnýtt. Að þeirra mati
hugsuðu eigendurnir
fyrst og fremst um eig-
inn hagnað. Eindrægnin
var fokin út í hafsauga.
Öll er saga þessi rakin í
annál Guðmundar.
Þjóðlífíð var hér allt
með frumstæðasta móti
þegar félagið var stofn-
að. íslendingar höfðu þá
enga reynslu af farskipa-
útgerð. Danskur skip-
stjóri var ráðinn fram-
kvæmdastjóri. Hann átti
eftir að reynast félaginu
og íslendingum vel.
Upplýst er að mörg
fyrstu árin hafi brytar og matreiðslu-
menn á skipunum verið danskir. Is-
lendingar áttu spölkom í að verða
sjálfstæð þjóð - í raunveruleikanum.
Asamt með Sambandinu var Eimskip
fyrsta stórfyrirtæki Islendinga. Þeg-
ar það hafði staðið af sér byrjun-
arörðugleikana var stofnaður eftir-
launasjóður starfsmanna. Telur höf-
undur að það hafi í raun verið vísir að
lífeyrissjóðakerfinu íslenska.
En reksturinn fólst ekki einungis í
að flytja fólk og vörur til og frá land-
inu. Hin dreifða búseta með fjölda
smáþorpa sem risið
höfðu hringinn um landið
krafðist margvíslegrar
þjónustu sem engan veg-
inn gat staðið undir sér.
Og pólitísk áhrif dreibýl-
isins voru enn afar sterk.
Stjómvöld lögðu því
mikið upp úr strandferð-
um. Félaginu var frá
upphafi og lengi síðan
gert að sinna þeirri kvöð,
og þá með lítilsháttar
styrk frá ríkinu.
Kaupmannahöfn var í
fyrstunni burðarás er-
lendra viðskipta og
helsti áfangastaður
skipanna erlendis. Er
líða tók á fyrri heim-
styrjöldina þótti allt of hættulegt að
stefna skipum yfir ófriðarsvæðin. Is-
lendingar urðu að sækja nauðsynjar
sínar til Ameríku. Höfundur telur að
hefði Eimskip þá ekki verið komið til
sögunnar hefði þjóðin lent í afar erf-
iðum þrengingum þar eð ekkert er-
lent skipafélag hefði þá verið tilbúið
að sigla þangað fyrir Islendinga.
Ameríkusiglingum var hætt strax að
stríði loknu. En sagan endurtók sig í
seinna stríði. A þriðja áratugnum
var skipum fjölgað. Og ákvörðunar-
stöðum á meginlandi Evrópu og
Guðmundur
Magnússon
Bretlandseyjum fór einnig fjölgandi.
Kaupmannahöfn var ekki lengur
miðpúntur heimsins í augum Islend-
inga. Á síðari áratugum hefur félagið
stöðugt eflst og fært út kvíamar.
Upplýst er að nú séu starfsmenn
hátt í tólf hundmð. Þá segir höfund-
ur að félagið hafi með áranna rás
»breyst úr hefðbundnu skipafélagi,
sem annast vöraflutninga frá einni
höfn til annarrar, í alhliða flutninga-
félag þar sem litið er á skip sem einn
hlekk af mörgum í flutningakeðju.«
Þrátt fyrir stærð bókar þessarar er
textinn yfirhöfuð gagnorður. Eins og
títt er í ritum af þessu tagi fer mest
fyrir stjómunarsögunni. En daglegri
starfsemi á sjó og landi era líl<a gerð
viðhlítandi skil. Oft hefur félagið mátt
gjalda þeirra pólitísku sviptinga sem
svo mjög hafa sett svip á öldina.
Einnig sú saga er þama rakin, hlut-
lægt og án dómgimi. En söguskýring
höfundar takmarkast að mestu við
málefni sem beinlínis snerta eða hafa
snert hagsmuni félagsins. Þar eð ritið
er samið að framkvæði félagsins og
kostað af því má ennfremur líta svo á
að það túlki með nokkram hætti sjón-
armið félagsstjómar. Eins og þjóðar-
skútan hefur Eimsldp oft hreppt
baming og mótvind. Oskaddað hefur
það sloppið gegnum umrót aldarfars-
ins og vaxið með öldinni.
Fjöldi mynda er í bókinni. Mun
þar gefa að líta andlit flestra sem að
nokkru marki hafa léð fyrirtækinu
krafta sína gegnum árin.
Erlendur Jónsson
Söngtónleikar
í Sigurjónssafni
FYRSTU tónleikar sumarsins í tón-
leikaröð Listasafns Sigurjóns Olafs-
sonar verða haldnir þriðjudagskvöld-
ið 30. júní kl. 20.30. Þá koma fram
Þórann Guðmundsdóttir sópran og
Kristinn Öm Kristinsson píanóleik-
ari. Á efnisskrá þeirra eru lög eftir
Sigfús Einarsson, Sigvalda Kalda-
lóns, Karl Ó. Runólfsson, Jón Leifs,
Gunnar-Reyni Sveinsson, Hjálmar H.
Ragnarsson, Jón Leifs, Jerome Kern
og George Gershwin. „Þetta eru
einkum lög í styttri kantinum og
segja má að íslenski hluti efnisskrár-
innar sýni íslenska söngsögu í hnot-
skum,“ segir Þórann Guðmundsdótt-
ir um efnisskrá þeirra Kristins Arn-
ar. Hún segir að léttleiki sumarsins
liti lagavalið einkum það er varðar
amerísku lögin eftir Kem og Ger-
swhin. „Það er líka ánægjulegt að
syngja íslensk sönglög því úrvalið af
þeim er geysimikið,“ segir hún.
Þórann Guðmundsdóttir útskrifað-
ist frá Tónlistarskólanum í Reykjavík
og lauk meistaragráðu frá Tónlistar-
háskólanum í Bloomington, Indiana.
Hún hefur komið viða fram sem ein-
söngvari og kennir við Tónlistarskól-
ann í Hafnarfirði.
Kristinn Öm Kristinsson píanó-
leikari hóf nám við Tónlistarskólann
á Akureyri og í Reykjavík og stund-
aði framhaldsnám í Bandaríkjunum
og hefur víða komið fram.
Einn ljósmyndari
og tveir málarar
ÚR myndröð Einars Fals „tír dagbók: 76 mánuðir." „OXÍDASJÓN", málverk eftir Erlu Þór-
arinsdóttur.
MYNDLIST
IVýlistasafnið
Opið alla daga nema mánudaga
frá kl. 14:00 til 18:00. Til 28. júní.
LJÓSMYNDIR
EINAR FALUR INGÓLFSSON
EFTIR hið hýsteríska uppnám í
kringum Flögð og fógur skinn, þá
leikur nú öllu rólegra og
yfirvegaðra andrúmsloft
um sali Nýlistasafnsins.
Tvær málverkasýningar,
ein ljósmyndasýning og
bókaherbergi með bók-
verkum og tónlistarútgáfu
Dieters Roths. Fjallað
verður um bókverk í sér-
stökum pistli, en lítum
fyrst á Ijósmyndir.
Einar Falur Ingólfsson
ljósmyndari er sjálfsagt
betur þekktur fyrir ljós-
myndir sínar sem birst
hafa í Morgunblaðinu, auk
þess sem hann er ritstjóri
ljósmyndaefnis blaðsins.
Ef ég man rétt þá sýndi
hann fyrir nokkrum árum
í Galleríi einn einn og á
síðustu sýningu blaðaljós-
myndara var hann einn af
þeim sem hlutu verðlaun,
en ég hef annars ekki und-
ir höndum upplýsingar um
feril.
í forsal Nýlistasafnsins sýnir Ein-
ar Falur myndröð sem er afrakstur
langtímaverkefnis (sem hugsanlega
er ekki lokið). Hann kallar myndröð-
ina „Úr dagbók: 76 mánuðir". Titill-
inn og myndimar, þegar maður sér
þær, skýra sig sjálfar. I hverjum
mánuði, frá því í mars 1992 og þang-
að til í júní 1998, samtals 76 mánuði,
hefur Einar Falur tekið mynd af
sjálfum sér, á þeim stað sem hann er
staddur hverju sinni. Allar myndirn-
ar eru eins, þ.e. andlit hans er í nær-
mynd fyrir miðjum myndramman-
um, en umhverfis andlitið og í bak-
grunnni má greina vísbendingar um
staðhætti á hverjum stað. Einar
Falur er víðforull og hefur heimsótt
flestar heimsálfur á þessum áram
sem myndröðin spannar.
„Seríalismi" í ljósmyndum, þ.e.
reglubundnar endurtekningar, hafa
tíðkast lengi í ljósmyndalistinni,
a.m.k. síðan hjónin Bemd og Hilla
Becher byrjuðu að ljósmynda úrelt
iðnaðarmannvirki í Þýskalandi. Ný-
legt dæmi, sem stendur okkur nær,
er bókverk bandarísku listakonunn-
ar Roni Hom, „Swimming Pools“,
en hún tók myndir af Margréti
Blöndal, íslenskri listakonu, ofan í
öllum sundlaugum hringinn í kring-
um landið, og sást ekkert á myndun-
um nema andlitið á Margréti með
blautt hárið, sveipað gufú.
Það er skemmtileg tilviljun að það
skuli einnig vera sýning á bókverk-
um Dieters Roths, en hann gerði
nokkrar slíkar myndraðir, t.d. lét
hann taka ljósmynd af öllum húsum
í Reykjavík. Svo má minnast þess,
til gamans, að í kvikmynd Paul Au-
sters, „Smoke“, var tóbakssali sem
tók ljósmynd af tóbaksbúðinni sinni,
á nákvæmlega sama götuhomi,
klukkan átta á morgnana, árum
saman, og safnaði saman í ljós-
myndaalbúm.
Sömu aðferðinni er ekki endilega
beitt í sama tilgangi. Sumir gera
þetta til að „drepa“ myndefnið og
gera það svo leiðinlegt að það glatar
öllu fagurfræðilegu aðdráttarafli.
Hjá sumum verður þetta að ein-
hvers konar ritúali, til staðfestingar
á innri sannfæringu og listrænni
staðfestu. Aðrir nota þetta sem með-
vitað stílbragð til að beina athygl-
inni að einhverju atriði sem er ólíkt
frá einni mynd til annarrar, t.d. í
sundlaugarmyndum Roni Hom er
það veðrið og birtan sem eru aðalat-
riðið, ekki sundlaugin eða andlitið.
Enn aðrir nota síbylju til að gera óá-
hugavert efni fagurfræðilega áhuga-
vert á allt öðru plani, sem hreina
abstraksjón.
I þessu tilviki virðist tilgangurinn
vera persónulegur, myndröðin er
kölluð dagbók, og það er uppá-
þrengjandi nærvera höfundarins
sem skapar samhengið. Andlitið er
fasti punkturinn, bakgrunnurinn og
umhverfið er síbreytilegt. Vélræn,
reglubundin skráningin leikur sér
að tímanum og pakkar honum sam-
an.
Myndröðin segir okkur afskap-
lega lítið um persónuna, en endur-
speglar þó þau almennu sannindi að
persónan, sjálfið, er það sem gefur
reynslu okkar samhengi í allri óreið-
unni. Seríalismi í ljósmyndum getur
verið veralega þreytandi, en í þessu
tilviki er það hinn persónulegi sjón-
arvinkill sem gerir myndröð Einars
Fals Ingólfssonar að afar sérstæðu
tímaflakki í lífshlaupi einstaklings.
MÁLVERK
ERLA ÞÓRARINSDÓTTIR
Þegar Erla Þórarinsdóttir sýndi
síðast í Ásmundarsal, sem nú er
Listasafn ASÍ, þá vöktu málverk
hennar athygli fyrir trúarlega uppi-
hafningu. Málverldn vora sum hver
hátíðleg og kirkjuleg. Á sýningunni í
gryfju Nýlistasafnsins er Erla að
fást við svipaða hluti, þó hin trúar-
lega mystík sé ekki eins áberandi.
Myndimar era byggðar upp á ein-
litum bakgranni, sem er djúpblár í
sumum en rauðbleikur í öðrum.
Fyrir miðri mynd er síðan skýrt af-
markað form, sem gert er úr gull-
laufi. Verkin era afar efnisrík og
litsterk. Stíl þeirra má lýsa sem sér-
kennilegu samblandi af býsanskri
list og Yves Klein. Litsterku einlitu
fletirnir minna á Klein, og það fylgir
alltaf einhver býsönsk helgi þegar
gull og ultramarine fara saman.
Erla kallar sýninguna „Oxídasjón-
ir“, sem mér sýnist vera ensk sletta
fyrir það sem við köllum oxun. Oxun
er efnahvarf fyrir tilverknað súrefn-
is, sem veldur efnabreytingum, t.d. í
málmum. Gull oxast ekki, það fellur
ekki á það, eins og kopar, brons og
silfur. Þess vegna veldur yfirskriftin
nokkram heilabrotum.
Á sýningunni era 15 málverk,
mjög misjafnlega stór, og skiptist
sýningin í tvennt, milli bláu og
bleiku myndanna. Fallegasta mynd-
in er eitt af bleiku málverkunum,
sem sýnir hlaðinn steinboga og kuð-
ung. Sérlega vel unnið og aðlaðandi
verk.
MÁLVERK
HARPA ÁRNADÓTTIR
Þegar málarar einbeita sér að ein-
hverjum tilteknum þætti málverks-
ins þá geta þeir leiðst út á þá braut
að útiloka allt sem þeim finnst auka-
atriði. Bandarískir málarar á áran-
um eftir stríð gengu margir langt í
þessum efnum og vora af þeim sök-
um uppnefndir „one idea“ málarar.
Þeir völdu þá leið að einfalda mál-
verkið meir og meir þangað til þeir
vora komnir með einhvern kjarna
sem þeir töldu öllu máli skipta. Til-
gangurinn var að draga fram ein-
hvern eiginleika málverksins sem
þótti annaðhvort öllu skipta fyrir
skilning okkar á málaralist, eða ætti
sér djúpa samsvörun í mannlegri
reynslu. Harpa Árnadóttir er einnig
í leit að málverki hins minnsta
mögulega mismunar.
Harpa nam bæði í MHI
og í Listaháskólanum í
Gautaborg og útskrifaðist
þaðan 1996. Þótt ekki sé
langt um liðið þá hefur hún
haldið nokkrar einkasýning-
ar, nú síðast í Gautaborg.
Mig minnir að þegar hún
sýndi á Mokka 1995 þá
höfðu verk hennar fengið
lofsamlegar umsagnir í Sví-
þjóð. Harpa sýnir tíu mál-
verk í Súm sal, sex femings-
laga málverk, u.þ.b. metri á
kant, og þrjú minni mál-
verk, og svo eitt stakt, sem
er einnig stærst. Öll era
verkin afar einföld, einlit, í
fölum, hvítum litum.
Eins og sýningin er
hengd upp þá mynda fem-
ingslaga myndirnar sex
myndröð. Þær era líka ein-
faldastar, að því leyti að þær
era nánast alveg einlitar,
með örlitlum blæbrigðum í
tón og áferð. Það er ljóst að Harpa
er að ganga eins langt og hún getur
í þessum myndum og spurningin er
hvort hún hefur ekki gengið einu
skrefi of langt. Það er ekki nógu
mikið að gerast innan hverrar
myndar til að þær geti staðið einar
sér. Maður leitar ósjálffátt að sam-
anburði milli málverkanna, en dvel-
ur ekki við hverja og eina. Það er
eins og það vanti einhverja yfir-
borðsspennu innan myndflatarins.
Sú mynd sem vakti mesta athygli
mína var sú stærsta. Allt yfirborð
myndarinnar er þakið hárfínum
sprangum, eins og sést oft á gömlum
myndum. Sprangumar gefa þeirri
mynd einmitt það sem vantar í hinar.
Minni myndimar þrjár búa yfir rneiri
dýpt og um þær leikur óræð birta í
mjólkurlituðu hálfgegnsæi.
Það sem Harpa er að vinna með,
ofurnæmleiki gagnvart hinu ofur-
litla, krefst mikillar nákvæmni og
ögunar. Annars getur útkoman orð-
ið það sem kalla mætti tilfinninga-
semi yfirborðsins, ýkt tilfinningaleg
viðbrögð við yfirborði og áferð, sem
gefur ekki tilefni til þess. Mér sýnist
að það sem Harpa er að fást við í
þessum verkum sé ekki ennþá út-
kljáð, en sýningin ber með sér að
hún hefur bæði ríkan skilning og til-
finningu fyrir því sem hún er að
gera. Gunnar J. Árnason