Morgunblaðið - 24.06.1998, Blaðsíða 38

8 MIÐVIKUDAGUR 24. JÚNÍ 1998
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Dieter Roth,
fullu nafni Karl
Dietrich Roth,
fæddist í Hannover
í Þýskalandi 21.
apríl 1930. Hann
varð bráðkvaddur í
Basel í Sviss 5. júní
síðastliðinn og hef-
ur bálfór hans farið
fram.
Og hvað skal nú
segja? - Líklega nokk-
ur velvalin orð til að
minnast látins góðvin-
ar. - Orð eru til alls fyrst. - Máttur
orðsins ætti að vera óbrigðull. - I
upphafí var orðið og orðið var hjá
guði og orðið var guð. Orð, það er
málið.
En nú bregður svo við að það er
einsog orðin fái holan hljóm; orð
verða á þessari stund merkingarlaus
og úr þeim allur slagkraftur.
Til að gera minningu Dieters
Roth þau skil sem ég hefði óskað,
duga ekki orð. Orð verða einhvern-
veginn einsog bjánaleg vindhögg og
má þá einu gilda hve hátt er til
gg. höggsins reitt.
Lífinu hefur stundum verið líkt
við rysjótt tíðarfar og gengur víst
hjá flestum á með skini og skúrum
og hefur stundum verið sagt að for-
sjónin stjórni veðurfarinu.
Nú, þegar Dieter er allur, leiði ég
hugann að þvi hvílík himinblíða hef-
ur jafnan brosað við vináttu okkar
við þennan óviðjafnanlega mann -
hann Dieter.
Og mér er efst í huga þakklæti til
forsjónarinnar fyrir að hafa veitt
okkur þau forréttindi að fá að kynn-
~ *ast Dieter og eiga hann að vini allt
til hinstu stundar.
Eg væri önnur tegund af manni
hefði ég ekki kynnst honum. Ég
væri þröngsýnni, ófrjórri í hugsun,
nískari og leiðinlegri.
Dieter fór svo sannarlega ekki
troðnar slóðir í lífí sínu og list en þó
er mér nær að halda að hann hafí
ígrundað og gaumgæft alla þætti
listsköpunar sinnar af meiri ná-
kvæmni en margan grunar.
Allir þættir lífsins og tilverunnar
urðu honum að yrkisefni.
Þegar hann var þjakaður af þung-
lyndi og hugarvíli sá hann sér þann
einn leik á borði að gera myndraðir
sem fylla margar bækur til þess -
einsog hann sagði - að virkja þann
ógnarkraft sem býr í óstuðinu, ör-
væntingunni og myrkrinu.
Lífssýn hans var svo sérstök að
oft kom fyrir að maður fylgdi honum
ekki eftir og fór að velta vöngum yf-
ir ótrúlegustu uppátækjum sem satt
að segja voru stundum ekki öll inn-
an ramma olíumálarafélagsins.
En alltaf fór það nú svo að eftir að
maður hafði orðið þeirrar gæfu að-
njótandi að fá að ræða málið við Di-
eter að svona hlaut listsköpun hans
að vera og öngvan veginn öðruvísi -
eðli málsins samkvæmt.
Rjómi sykur og sultutau, matar-
leifar og myglað skyr í tvöfoldu gleri
urðu listaverk sem fengu lífsneista f
^ vöggugjöf, lifðu síðan borgaralegu
lífí þar til yfir lauk og þau dóu
drottni sínum einsog allt það sem
lífsanda dregur.
Og það sem ég held að gleðji Diet-
er kannske mest á þessu andartaki
er að nú eru jarðneskar leifar þess-
arar períóðu orðin ódauðleg lista-
verk uppá vegg hjá okkur smáborg-
ur'unum.
Engan mann hef ég þekkt sem
var samkvæmari sjálfum sér en
hann. Það kostaði hann áreiðanlega
aldrei nein átök að vera einsog hann
var og ég held að honum hafí oft
^verið ósköp ljúft að vera ekki alltaf
einsog einhverjir álitu hann eiga að
vera.
Hann Dieter var mesti alvöru-
maður sem ég hef kynnst og þess-
vegna var hann ef til vill með þeim
skemmtilegri.
Ég upplifði það aldrei að honum
væri ekki fúlasta alvara bæði þegar
■^hann tjáði hug sinn eða tók sér eitt-
hvað fyrir hendur.
Það var tildæmis
óhugsandi að tala við
hann í hálfkæringi,
hann skildi ekki hálf-
kveðnar vísur og írónía
virtist honum framandi
- en einsog allir vita er
írónía það þegar fólk
segir eitt og meinar
annað. Írónía hentaði
Dieter ekki.
Og ég held að hann
Dieter hafi ekki kunnað
að ijúga. Satt að segja
held ég að honum hafí
þótt lygi svo skondið
fyrirbrigði að hann hafi
haft lúmskt gaman af því þegar aðr-
ir reyndu að ljúga að honum, svíkja
hann eða pretta.
Ég er sannfærður um að með Di-
eter Roth er fallinn frá einn merki-
legasti listamaður tuttugustu aldar-
innar en útí þá sálma ætla ég ekki
að fara.
A síðari árum höfum við Lilja og
Dieter hist sjaldnar en áður en nær-
vera hans er alltaf innan seilingar
heima.
Þar höfum við borið gæfu til að
eignast hlutdeild í hugsun þessa
óviðjafnanlega manns og lífssýn sem
birtist okkur í verkum hans sem for-
sjónin hefur Ieyft okkur að njóta frá
því við kynntumst Dieter fyrir fjór-
um áratugum.
Æ! enn er svo margt sem mig
langar að segja - svo margt sem
ekki verður sagt í orðum.
Við samhryggjumst öllum sem
eiga um sárt að binda vegna fráfalls
Dieters.
Blessuð sé minning hans.
Flosi Olafsson.
Jæja vinur, svo þú hafðir þennan
háttinn á, stakkst bara af rétt áður
en við færum saman í fyrirhugaða
ferð til Huldulands og hvalaskoðun
á Skjálfanda. Þú unnir íslenskri
náttúru svo sannarlega af alhug. Þú
gast ekki beðið eftir því að sumraði
heldur losaðir þú þig við jarðarkífið
og fórst einn. Ég hafði sent þér bók
mína Huldulandið og þú vildir sjá
þessa náttúruperlu norðursins með
eigin augum og anda að þér fersk-
leikanum og kraftinum sem þar býr.
Núna þegar þú ert orðinn svona
léttur og skjótur í förum munar þig
heldur ekki um að líta til með sum-
arbústaði þínum á Hellnum undir
Jökli, eða skjótast í Loðmundar-
fjörðinn.
Ég sá þig fyrst ungan mann í lítilli
íbúð á Hraunsholtinu. Þú varst eins
og viðkvæmur styggur foli, var um
þig. - Við lá að þú frýsaðir á mig en
ég vissi hvernig átti að umgangast
stygga og viðkvæma fola og við féll-
um strax saman eins og geirnegldir.
Gagnkvæmur trúnaður og traust
myndaðist þegar við fyrstu orð. Við
vorum ungir þá. Þú heimsóttir mig
til Akureyrar hvenær sem færi gafst
og þú varst öllum hér aufúsugestur.
Einu sinni komstu inn um glugga til
mín þar sem ég var að vinna, í
svarta myrkri, seint í ágúst. Allt í
einu stóðstu þama og hlóst kumpán-
lega til mín - næstum sigrihrósandi
yfir því að vera kominn. Við vorum
báðir jafn blankir. Hlógum saman,
gerðum tilraunir, sögðum brandara
og rökræddum í heila viku en þá
höfðum við safnað fyrir fari þínu til
baka. Þannig var vinátta okkar ein-
læg og látlaus. Síðar komst þú norð-
ur á þínum eigin bfl og þá með börn-
in þin sem féllu vel saman við
frændsystkini sín hér. - Svo var það
einn morgun að þú vaktir mig með
hringingu og sagðist ætla að gefa
mér lítinn sendibíl sem þú hafðir
flutt inn notaðan frá Þýskalandi. Ég
hélt þetta hálfónýtan skrjóð en tók
þó við gjöfinni með semingi. Ekki
var hann heldur sérlega glæsilegur
við fyrstu sýn þar sem brotist hafði
verið inn í hann nóttina áður en ég
sá hann. Þessi bíll reyndist mér ein-
hver gæfusamlegasti og besti bíll
sem ég hefi haft undir höndum.
Hann var kallaður Matti af öllum
sem hann þekktu. Á Matta fórum
við saman um afskekkta staði lands-
DIETER
ROTH
ins og við vorum öruggir og okkur
leið vel. Þú komst ætíð færandi
hendi og gleymdir engum þegar þú
komst norður. Þá kom örlaganomin,
eins og þruma úr heiðskíru lofti,
með sinn illa seið og skildi okkur að í
tuttugu ár. Þögnin ein ríkti.
I haust komst þú til Akureyrar án
þess að ég hefði hugmynd um. Það
tók þig þrjá daga að gefa þig fram,
en svo var barið og þú stóðst á úti-
dyratröppunum. Ekki urðu nein
faðmlög né gífuryrði. Við fundum
báðir að vináttan og væntumþykjan
hafði staðist hinn illa seið, hlógum
hvor til annars og tókum upp þráð-
inn þar sem frá var horfíð. Allt varð
á augabragði eins og það hafði verið
fyrir tuttugu árum - án minnstu út-
skýringa. Þú hafðir haft það fyrir sið
að gefa mér kópíur af verkum þínum
og sent mér yfirmáluð póstkort frá
öllum heimshornum. Það byrjaði
aftur þetta haust.
Þú með þínar miklu gáfur, húmor,
tilfinningar, mildi, viðkvæmni - þína
frostköldu kaldhæðni og bein-
skeyttu hárbeittu orð - þú sem lagð-
ir heiminn að fótum þér en varst
samt einfari í stórborgunum, hróp-
andinn í eyðimörkinni. Já, einsemd-
in var þinn drösull. Ekki var hægt
að kaupa hana burtu. Fáir sáu inn í
þína stórbrotnu en þó barnslegu sál
því þú áttir skráp að færa þig í. Þú
varst ekki augljós öllum, en því ein-
lægari vinum þínum. Díter minn,
aldrei hefi ég átt slíkan hauk í horni
sem þig. Þótt sollinn sé heimur
frægra manna og ríkra, var hjarta
þitt alltaf hreint og einlægt - þar
inni skein hið hreina ljós barnsins. -
Já, þú munt verða undrandi yfir feg-
urð og töfrabirtu Huldulandsins. -
Skarð er fyrir skildi þá miklir
garpar falla. - Ég bið börnum þínum
og fyrrverandi eiginkonu, systur
minni, blessunar.
Vigfús Björnsson.
Ég kynntist Dieter hér í miðbæn-
um um eða uppúr 1960. Hann var þá
orðinn þekktur listamaður og hjá
sumum einskonar goðsögn. Hann
fór ekki með hávaða en kom sínum
frjóu hugmyndum á framfæri með
sínum sérstaka hætti. Ræktaði sér-
visku sína af miklum myndarskap
og var því sjálfstæður listamaður og
áhrifamikill, því það er sérviskan
sem gerir menn sjálfstæða en ekki
peningarnir og völdin. Að vera mað-
ur sjálfur með sína sér visku taldi
hann miklu skipta í lífinu. Sá sem
eltir hégómann sem stöðugur við-
takandi og leggur aldrei sjálfstætt
mat á neitt, verður aldrei annað en
handbendi nytsamt valdhöfum tím-
ans og ríkjandi viðhorfa. Aðeins sá
sem getur risið upp í sér visku sinni
hefur áhrif.
Á fyrrgreindum tíma bjó ég um
skeið í einu kjallaraherbergi í Norð-
urmýri. Ég teiknaði eða krassaði
einsog ég hef gert frá barnsaldri, en
gætti þess að halda því fyrir mig og
sýna það engum. Á síðdegi einu var
þybbinn stafli af slíku pári á borði
hjá mér og þá er skyndilega knúið
dyra. Úti stóð Dieter Roth. Ég ætl-
aði á undan honum inní herbergið og
bjarga krotinu frá höndum hans en
tókst ekki. Dieter stökk á borðið,
greip bunkann, settist með hann í
stól og fór að skoða. Þetta er merki-
legt, sagði hann. Ég hef aldrei séð
svona myndir áður. Þetta hljómaði
sem lofsöngur í eyrum mínum og
samtal okkar stóð marga klukku-
tíma. Dieter taldi sig ekki mann
akademíunnar, en í rauninni var
hann akademía sjálfur. Hann stóð
ekki vörð um eigið tún, en var hjálp-
samur og greiddi götu margra lista-
manna. Það er ekki honum að kenna
að ég varð ekki evrópskur myndlist-
armaður. Þó hafði Dieter áhrif á líf
mitt, hann kenndi mér sjálfstraust
og áræði. En þakklátastur er ég
honum fyrir að kenna mér með orð-
ræðu og með fordæmi sínu að rækta
mína eigin sérvisku. Ég var honum
gjarnan ósammála, enda mín sér-
viska önnur en hans. í vitund minni
lifir hann sem leiðbeinandi, sá sem
upplýsti þann sannleik að vel rækt-
uð sérviska er eitt það dýrmætasta
sem maðurinn getur eignast. I því
felst að geta borið virðingu fyrir sér-
visku annarra.
•Jón frá Pálmholti.
Dieter Roth myndlistarmaður er
látinn. Hann var fyrrverandi mágur
minn, var giftur Sigríði systur
minni, myndlista- og sjúkraiðju-
kennara, en þau slitu sambúð eftir
sjö ára hjónaband.
Dieter hélt alltaf miklu og mjög
góðu sambandi við börnin sín og
barnabörnin og dvaldi hér langdvöl-
um á hverju ári, átti hér húseignir
og fékk ást á landinu. Hann átti líka
miklu barnaláni að fagna með fyrr-
verandi konu sinni og mat hann það
mikils.
En það sem mig langar mest af
öllu til að minnast á í fari Dieters
Roth, er hvað hann reyndist
mömmu og pabba góður tengdason-
ur. Allan þann velvilja og umhyggju
sem hann sýndi þeim ávallt gleym-
um við systkinin ekki, mömmu sem
var orðin heilsutæp sýndi hann al-
veg sérstaka nærgætni og taldi
hann ekki eftir sér sporin að verða
henni að liði. Ég vona að honum
launist ríkulega fyrir. Samband okk-
ar hjóna var mikið og gott við Diet-
er, en rofnaði að mestu eftir skilnað
hans og systur minnnar. En við
fengum fréttir af honum af og til hjá
Siggu systur sem ævinlega bar hag
hans fyrir brjósti. Dieter var góður
vinur, afskaplega skemmtilegur,
gáfaður og glettinn, sérstakur per-
sónuleiki, sem maður getur ekki
gleymt. Sem ungur var Dieter fríður
maður svo af bar.
Við hjónin og fjölskylda okkar
sendum öllum ástvinum Dieters
innilegustu samúðarkveðjur og biðj-
um guð að blessa þau. Dieter þökk-
um við alla hans vináttu og hlýju, og
biðjum guð að varðveita hann.
Ingibjörg R. Björnsdóttir.
Sunnudagseftirmiðdaginn hinn
sjöunda júní var ég sem oftar á
heimsfréttadorgi í textavarpi þýzku
og austurrísku sjónvarpsstöðvanna,
sem maður nær hér í Miinchen, og
varð ekki bofs var. Þá var hringt í
mig frá Sviss og mér sagt frá ný-
skeðu láti Dieters Roth í Basel, sem
var á þeirri stundu enn ekld komið í
fréttirnar. Nokkrum dögum fyrr
höfðu fjölmiðlamir verið að tönnlast
á „andláti“ Bobs Hope, sem var svo
borið til baka. Mér datt í hug að
þetta með Dieter væri einn af mörg-
um lélegum brandörum listaheims-
ins, og ég reyndi að ríghalda í þá
von til að byrja með, en því miður
urðu samt staðfestingamar blákald-
ar. Daginn eftir tóku fréttatilkynn-
ingarnar að birtast í öllum helztu
fjölmiðlum og mátti af þeim ráða í
stærðargráðu listamannsins, að þar
hafði enginn smálax farið.
Sjaldnast hitti ég Dieter í eigin
persónu þegar á allt það heila er lit-
ið. Oftast rakst ég á hann í lista-
verkum á söfnum víðsvegar um
heiminn, í bókum, tímarita- og
blaðagreinum - eða hann dúkkaði
upp í samtölum mínum við fólk sem
ég var alltaf að hitta í hinum og
þessum löndum. Ávallt þegar ein-
hvers staðar kom upp úr kafínu, að
ég væri íslenzkur fylgdi spurning
um hvort ég þekkti Dieter Roth, og
þá var farið að segja uppátækjasög-
ur af honum.
Sumarið 1966 þegar ég var enn
nánast unglingur kynntist ég Dieter
fyrst í eigin persónu, í Reykjavík.
Hann var þá nýorðinn fulltíða lista-
maður og spurði mig hvað ég væri
að gera. Sagðist ég vera að skrifa
bók. Ég er að skrifa líka, sagði Diet-
er og sýndi mér vasabók er hann
handskrifaði og teiknaði í - og sem
kom síðar út í Þýzkalandi: „die
blaue flut“. Ég stamaði næstum
eins og Einhver Thor, en Dieter
sagði mér að það væru engin tak-
mörk fyrir því hvað væri hægt og
mætti í list. Þetta tók mig allt sum-
arið að melta og skilja. - Viðkynn-
ingin af Dieter færði mér svo heim
sanninn um nauðsyn þess að ganga
langt í listinni - ekki aðeins stutt
eins og algengast mun vera, og um-
fram allt að forðast kyrrstöður. Og
svo má nú ekki gleyma áhættunum
sem taka verður. Hann hikaði t.d.
ekki að kalla ljóðabækur sínar
„Scheisse" eða „Noch mehr Scheis-
se,“ sem átti sínar þýzku forsendur.
Vegna þess að Dieter var bendl-
aður við íslendinga með búsetu
sinni og fjölskyldulífi í Reykjavík,
má segja að ísland hafí fyrir vikið
komizt á blað í hinum alþjóðlega
myndlistarheimi. Island var fram að
því ekki með á landakortinu. Islend-
ingar stunduðu þá þjóðaríþrótt sína
af kappi, að láta sem mest framhjá
sér fara af alþjóðlegri myndlist:
heilu listastefnurnar náðu aldrei til
landsins, eða ekld fyrr en þær voru
úr sér gengnar. Með Dieter tylltu
hræringar samtímans oft örstutt
niður fæti sínum í Rvk, sem nægði
til þess að kveikja í nokkrum ung-
um og forvitnum listamönnum.
(Meðan Dieter tók þátt í sýningum
beggja megin Atlantshafsins og var
önnum kafinn við að koma ár sinni
fyrir borð í heimslistarsögunni, stóð
hann jafnframt í reddingum fyrir
tengdafólk sitt á Akureyri. Skrifaði
bréf til safnara síns í Hamborg og
bað- hann að útvega bifreiðavara-
hluti til íslands!) - Áhrif Dieters
fólust aðallega í því að hann hjálpaði
til að flýta íslandsklukkunni, og má
þar benda á tengsl hans við ýmsa
meðlimi Súmfélagsins. Klukkumar
gengu ósjálfrátt hraðar í návist Di-
eters.
Dieter Roth var skráður meðlim-
ur í Súm og greiddi þar ársgjald
einn örfárra meðlima á fyrsta
starfsári gallerísins, sem félags-
skapurinn rak - en svo fældist hann
skriffínnsku sem þar kom upp, var
aðeins með í upphafi og dró sig síð-
an í hlé. En á fystu alþjóðlegu sýn-
ingu gallerísins, SÚM III lagði
hann til flestöll verk erlendu þátt-
takendanna úr sinni einkaeigu. Þeg-
ar verið var að spá í upphengingar-
möguleikana, kom Dieter í galleríið
við Vatnsstíginn og súmdrengirnir,
sem báru næstum takmarkalausa
virðingu fyrir honum, spurðu hann
ráða í sambandi við uppstillingu
myndverkanna. Lagði Dieter þá til,
að stafla öllum sýningarverkum upp
í hrúgu á salargólfinu og halda sýn-
inguna svoleiðis. Það var þó [því
miður?] ekki gert, því innan Súm
réðu hefðbundin sjónarmið.
D.R. var sá útlendingur sem ég
heyrði tala hvað skemmtilegasta ís-
lenzku. Hann skapaði sífellt ný orð
þegar hann talaði málið. Orðið lífs-
tækni heyrði ég hann t.d. nota um
það að bjarga sér áfram og koma
hlutum í kring. Þannig sagðist hann
gera myndlist í því skyni að fjár-
magna ritstörf og bókaútgáfu.
Bókagerðin var þungamiðja í fjöl-
breytilegu lífsverki hans. Síðustu
árin pumpaði hann upp úr sálinni og
skrifaði dagbækur í doðrantatali.
Eitthvað var orðið hljóðara um
D.R. í Þýzkalandi með árunum en
þangað kom hann þó nokkuð reglu-
lega til að sækja verðlaun, sem
alltaf var varið að veita honum.
Hann var seztur að í Basel, og svo
náttúrulega var hann með annan
fótinn á Islandi þar sem hann lifði
eins og huldumaður. Var þó engan
veginn seztur í helgan stein er hann
féll frá.
Hvar sem ég um heiminn fór,
rakst ég á landkynninguna sem Di-
eter skaffaði Islandi. Um Island er
það annars að segja, að allir útlend-
ingar kannast í dag við nöfnin Lax-
ness, Björk, Sigurvinsson (fótbolti)
og Dieter Roth. Einna oftast hef ég
verið spurður um Dieter - nafn
hans og Islands hafa jafnan verið
nefnd í sömu andránni í mín eyru.
Lánsamur var hann að festast
aldrei í þeirri „kitsch“-gildru að
vera nefndur tengdasonur Islands!
Þótt ég sæi Dieter Roth síðast
fyrir fímmtán árum í eigin persónu,
fann ég samt stöðugt fyrir listrænni
návist hans; það voru alltaf einhverj-
ar afspurnir. í gamla daga hafði
hann gefið út bækur eftir mig þegar
enginn annar útgefandi fékkst til
þess. Fyrir það hugsaði ég ávallt
hlýtt til hans og held áfram að gera.
Ég hefði svo ákaflega gjaman viljað
hitta manninn og lyfta með honum
einu glasi eða svo, en því varð ekki
að heilsa eins og nú er komið í ljós -
það eru þó engin leiðarlok, og þessi
listræna návist sem ég minntist á,
hún heldur áfram að vera!
Munchen, 16. júní 1998,
Einar Guðmundsson.
Listamaður kveður. Til að lýsa
Dieter Roth þyrfti minnst 500 síðna