Morgunblaðið - 22.08.1998, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 22. ÁGÚST 1998
UNESCO
MORGUNBLAÐIÐ
Reiðubúin
fyrir 21.
öldina?
Auka þarf mjög alþjóðlegt samstarf á
næstu öld, draga úr misrétti og efla lýð-
ræði, ella kunna ýmis vandamál að breyt-
ast í harmleik. Þetta kemur fram í grein
Jérðme Bindé, stjórnanda greiningar- og
spásagnadeildar UNESCO (Menningar-
málastofnunar Sameinuðu þjóðanna).
ERUM við reiðubúin fyrir 21. öld-
ina? Eigi mannkynið að lifa næstu
öld af verður að takast á við fjögur
tneginviðfangsefni í tæka tíð. I
fyrsta lagi mun 21. öldin hafa í för
með sér vaxandi misrétti og neyð
sem ekki á sér fordæmi en um leið
valda ineiri auðsöfnun en þekkst
hefur, auðsöfnun sem verður falin
bak við skothelda glerveggi að-
skilnaðarstefnu, apartheid, í félags-
legum skilningi og í lífsháttum stór-
borganna.
Á árabilinu 1980-1996 var hag-
vöxtur óvenjumikill í að minnsta
kosti 15 ríkjum og tekjur flestra
íbúanna, alls hálfs annars milljarðs
manna, jukust. Á sama tímabili
varð efnahagsleg hnignun eða
stöðnun í um það bil 100 ríkjum og
tekjur 1,6 milljarða manna minnk-
uðu. Til skamms tíma var ör fram-
þróun í Asíuríkjum sem eru nú
skyndilega í djúpri kreppu vegna
fjárhagslegra áfalla.
Við upphaf 21. aldar lifa meira en
1,3 milljarðar manna í örbirgð og
fjöldi þeirra vex stöðugt. Sumir
sérfræðingar telja jafnvel að rétta
talan sé nær tveim milljörðum.
Núna þjást yfir 800 milljónir
manna af völdum hungurs og
vannæringar; meira en milljarður
hefur ekki aðgang að heilbrigðis-
þjónustu, lágmarksmenntun eða
drykkjarvatni. Um tveir milljarðar
hafa ekki rafmagn og 4,5 milljarðar
geta ekki notfært sér símaþjón-
ustu, sjálfan aðgöngumiðann að
nýrri upplýsinga- og samskipta-
tækni sem er að verða lykillinn að
fjarnámi. Margt er nú sagt um
ágæti alnetsins en eftir sem áður
munum við búa við misjöfn skilyrði
í þessum efnum, góða vegi og
slæma.
Framtíðin í hættu
Framtíðin sjálf virðist vera í
hættu. Erfítt er að segja fyrir um
hana í norðri, þar er fæðingartíðni
svo lág að þjóðimar
verða nú fámennari.
I suðri má næstum
því segja að búið sé
að veðsetja framtíð-
ina, þar þjást konur
og börn mest vegna
fátæktarinnar. Tveir
af hverjum þrem
jarðarbúum sem búa .
við örbirgð em undir 15 ára aldri
og tveir af hverjum þrem þeirra
era konur.
Ef við ætlum okkur að tryggja
frelsi í framtíðinni verðum við að
stuðla að réttlæti, deila með okkur
gæðunum og sýna samstöðu. Ein-
ingin um félagsleg viðhorf, þjóðfé-
lagssáttmálinn frá 1945 um velferð-
an-íkið, er að leggja upp laupana,
nýr sáttmáli hefur ekki verið gerð-
ur í samræmi við nýtt skeið hnatt-
væðingar og þriðju iðnbyltinguna
sem er grandvöllur hennar. Hann
þarf að búa til og símenntun fyrir
„Fjármálaviðskipti,
mengun, farsóttir,
skipulögð glæpa-
starfsemi og pen-
ingaþvætti láta ekki
staðar numið við
tollhliðin.“
alla ætti að vera einn af hornstein-
um hans.
I öðru lagi nefni ég sjálfbæra
þróun. Er það ekki svo að þróunar-
ferli nútímans, sem byggjast á
braðli með auðlindir sem ekki end-
urnýjast, dragi úr þróunargetu
komandi kynslóða? Auðlindir
þriggja plánetna á borð við jörðina
þyrfti til ef allt mannkyn ætti að
geta notið sömu þróunar og neyslu
og reyndin er í Norður-Ameríku.
Fólk um allan heim tekur sér nú
ákvörðunarrétt íyrii- komandi kyn-
slóðir og það er að renna upp fyrir
okkur að við eram að stefna í hættu
mannréttindum afkomenda okkar.
Mannkynið hefur nú getu til að
eyða sjálfu sér sem tegund. Hver
mun kenna okkur að hafa stjórn á
getunni?
I þriðja lagi nefni ég það sem
kalla má hafvillu-hættuna. Það er
vissulega rétt sem sæfarendur og
heimspekingar hafa sagt að „sá
sem ekki veit hvert hann vill fara
hlýtur aldrei góðan byr“. En sama
má segja um þann sem hefur brotið
stýrið. Með öðrum orðum, höfum
við markað okkur stefnu fyrir 21.
öldina? Og ráðum við yfír tækja-
búnaði til að halda stefnunni?
Hnattvæðing virðist hafa haft þau
áhrif í flestum ríkjum að stjórnir
þeirra hafa glatað tækjunum til að
stjórna. Lýðræðissamfélagið virðist
hafa misst tök á þróun mála og lent
í klóm „nafnlausra valdhafa", hug-
taka á borð við fjármálamarkaði,
vaxtastig, vísitölur og tölfræði ým-
iss konar.
Það sem meira er, flest vandamál
nútímans hunsa landamæri ríkja.
Yatnslindir era að verða viðfangs-
efni í milliríkjasamskiptum, stríð á
næstu öld gætu orðið um vatn.
Fjármálaviðskipti, mengun, far-
sóttir, skipulögð glæpastarfsemi og
peningaþvætti láta ekki staðar
numið við tollhliðin. Vegna þessa
þarf einnig að finna lausnir sem
ekki eru bundnar við
landamæri. Niður-
staða margra alþjóð-
legra samninga og
alþjóðlegar ráðstefn-
ur á borð við Ríó-
ráðstefnuna eða
Kyoto-ráðstefnuna
eru íyrsta skrefið.
' Ættum við samt ekki
að ganga mun lengra næstu tíu eða
tuttugu árin?
Sumir segja að því miður höfum
við ekki efni á því. Kalda stríðinu er
þó lokið og samt fjárfestum við af
miklum móð í öryggisleysi í stað
þess að grípa til lýrirbyggjandi að-
gerða og leggja fé í frið. Á hverju
ári er eytt 800 til 920 milljörðum
dollara til varnarmála. Að sögn
Wallys N’Dow, fyrrverandi fram-
kvæmdastjóra Borgai’áðstefnunn-
ar, er hægt að útvega öllum „þak
yfir höfuðið, drykkjarvatn og nauð-
synlegustu hreinlætisaðstöðu íyrir
AÐALSTÖÐVAR Menningarmálastofnunar Sameinuðu þjóðanna, UNESCO, í París.
Jéröme Bindé
minna en 100 dollara á mann“.
Þetta myndi kosta 1,3 milljarða
dollara fyrir 1,3 milljarða
blásnauðra manna í heiminum.
Hnattrænt lýðræði?
Grandvallarspurningar um regl-
ur og stjórnun verða kjarninn í um-
ræðum á jörðunni næstu tvo ára-
tugi. Ef við höfum í huga þau þrjú
viðfangsefni sem ég hef rakið hér
getum við þá ekki gefíð okkur að
þróunin stefni í átt til hnattræns
lýðræðis? Getum við ímyndað okk-
ur alþjóðlegan samruna er minnir á
samstarfíð í Evrópu eða Mercosur-
samvinnuna í Rómönsku Ameríku
eða er þetta ekki annað en draum-
sýn? Heimurinn er að verða eitt
markaðssvæði og verðum við þá,
eins og Jacques Attali hefur sagt,
að koma á lýðræði „sem rétt eins
og markaðurinn er ekki bundið við
afmarkað svæði heldur lýðræði án
landamæra í tíma og rúmi?“
Fjórða helsta viðfangsefnið er
friður. Boutros Boutros-Ghali sagði
á Fundunum um 21. öldina, sem við
stöndum fyrir, að friður væri skil-
yrði þess að leysa mætti fyrstu þrjú
viðfangsefnin. Hrifningin vegna
falls Berlínarmúrsins olli þeirri tál-
sýn að nú myndi strax renna upp
tími endalauss friðar og framþró-
unar en tálsýnin er horfin. Tugir
styrjalda hafa verið háðir síðan
kalda stríðinu lauk og á þrjátíu
stöðum eru nú átök, aðallega innan-
landsstríð, og afleiðingin hefur orð-
ið nokkuð sem ekki átti sér for-
dæmi - hrun ,og brotthvarf ríkis-
valdsins í blóðsúthellingum og
harmleik.
Við eigum á hættu að stefna
þjóðahreinsana og þjóðarmorða
geti breiðst út og það er afar mikil-
vægt að við leggjum
áherslu á, eins og
Menningarmála-
stofnun Sameinuðu
þjóðanna hefur gert,
friðarmenningu fyrir
tilstuðlan menntun-
ar, kröftugra að-
gerða í mannrétt-
indamálum og með
því að ýta undir umburðarlyndi og
menningarlega fjölbreytni. Friður
merkir ekki eingöngu að ekki sé
barist eða lög og regla sem komið
er á með ofurvaldi. Raunveralegur
friður er jákvæður og að sögn
heimspekingsins Spinoza „fæddur
af styrkleika sálarinnar, eindrægni
og réttlæti". Hann byggist á sönn-
um gildum og grandvallaratriðum.
Helsi neyðarráðstafana
Allsherjarþing SÞ tók undir
þessar hugmyndir er það lýsti árið
2000 Alþjóðaár friðarmenningar.
Ef við viljum raunveralega gera
það að markmiði að ekki sé brugð-
ist of seint við hljótum við að leggja
áherslu á að fyrirbyggja fremur en
að laga okkur að breyttum aðstæð-
um, siðfræði framtíðarinnar verður
af losna úr helsi neyðaiTáðstafana,
hugmyndin um að deila gæðum
verður að sigra blinda sérgæsku.
Með þetta í huga mun Menningar-
málastofnunin skipuleggja svo-
nefndai' Viðræður 21. aldar dagana
16. til 19. september til að skyggn-
ast inn í framtíðina með fundum
helstu sérfræðinga og hr. Federico
Mayor gefa út hvítbók um 21. öld-
ina 1999.
Málið liggur nógu ljóst fyrir. Et-
han Kapstein, félagi í Ráði erlendra
samskipta í New York, fjallaði um
það með eftirfarandi orðum: „Ef til
vill stefnum við nú á vit hörmulegra
atburða sem munu valda því að
sagnfræðingar framtíðarinnar eiga
eftir að spyrja hvers vegna ekkert
hafi verið gert í tæka tíð.“ Og samt
er það svo að „Vaxandi hætta vísar
veginn til öryggis", eins og Hölderl-
in ritaði. Það era til lausnir. Æ
fleiri gera sér grein fyrir því hve
brýnt málið er, það sem raunveru-
lega skortir er pólitískur vilji,
stjórnmálamenn eru enn bundnir af
skammtímahagsmun-
um.
Hnattvæðing getur
ekki takmarkast við
fjarskipti, tölvur, fjöl-
miðlun og markaði.
Hún verður að
grundvallast á auknu
alþjóðlegu lýðræði og
fyrirfram mótuðum
skilningi á lýðræðinu. Hornsteinar
þess skilnings eru nýr þjóðfélags-
sáttmáli fyrir 21. öldina; sjálfbær
þróun; nýr og víðtækur alþjóða-
samningur þar sem ýtt er undir
setningu alþjóðlegra reglna og
samruna; friðarmenning og sið-
fræði fyrir framtíðina og símenntun
alla ævi fyrir alla.
Höfundur er stjóruandi greiningar-
og spásagnarskrifstofu UNESCO,
Menningarmálastofnunar Samein-
uðu þjóðanna.
„Ef við ætlum okkur
að tryggja frelsi í
framtíðinni verðum
við að stuðla að
réttlæti, deila með
okkur gæðunum og
sýna samstöðu.“
I
I
I
l
'■
c
t
<
í
I
£
I

I
I
í
t
í
I
t
t
I
i