Morgunblaðið - 22.08.1998, Blaðsíða 38

'■>38 LAUGARDAGUR 22. ÁGÚST 1998
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Banki með
ÞAÐ UNDRAR
engan sem þekkir eitt-
hvað til sögu sænskra
banka, og þarf ekki að
vera nema á yfirborði,
að sendimaður sam-
einingarbankans,
Skandinaviska Banken
og Enskilda Banken
(W allenbergsbank-
ans), skuli velja þann
kost að gleyma fortíð-
inni og ræða einvörð-
ungu um atburði á
seinna æviskeiði bank-
ans. Sænski banka-
maðurinn færir sér í
nyt ungan aldur við-
mælanda síns, Sigrún-
ar Davíðsdóttur. Hagfræðingar
hefðu þó átt að geta upplýst hana.
Lars Gustafsson aðstoðarbanka-
stjóri SE-bankans rekur í fáum
orðum forsögu sameiningar bank-
anna. Hann kýs að dveljast við
fjárhagsörðugleika Skandinaviska
Bankens árið 1992.
„Eftir gríðarlega velgengni á
seinni hluta síðasta áratugar stóð
bankinn frammi fyrir miklum
-^vanda 1992. Svo tæpt stóð hann að
rætt var við sænska ríkið um að-
stoð, en til þess þurfti ekki að
grípa, því bankinn bjargaði sér á
eigin spýtur.“
Þarna fer aðstoðarbankastjórinn
frjálslega með staðreyndir. Hann
kýs að nefna ekki aðstoð ríkisins
við Skandinaviska Banken árið
1932. Það var um þær mundir, sem
Evrópa stóð á öndinni vegna
glæfra sænska eldspýtnakóngsins
Ivars Kreuger. Fjármálavafstur
,'hans leiddi til geigvænlegra fjár-
hagsörðugleika fjölda fyrirtækja,
m.a. Skandinaviska Banken.
Sænska ríkið hljóp þá undir bagga
með bankanum og lét Ríkisbank-
ann reiða fram 215 milljónir
sænskra króna til þess að blása lífi
í bankann.
Það þarf enga rannsóknarblaða-
mennsku til þess að afla fróðleiks-
ins. Það nægir að rétta út höndina
og fletta einhverju uppsláttarriti
(leksikon). Þar er allt á hreinu. Sú
skylda hvílir á herðum blaðamanna
að þeir séu ekki bara málpípur
þeirra sem við er rætt. Þeir eiga að
hafa einhverja lágmarksþekkingu
á viðfangsefninu.
> Greinarhöfundur átti þess kost
að dveljast um eins árs skeið í Sví-
þjóð árin 1937 og 38. Ritstjóri
helsta málgagns sósíaldemókrata,
Zeth Höglund, sem talinn var til
róttækra í flokki sínum, birti minn-
isstæða forystugrein í blaði sínu
1938. Þar þakkaði hann Wallen-
berg, nafnkunnasta auðjöfri Sví-
þjóðar, bankamanni og eiganda
fjölda stórfyrirtækja. Kvað
Höglund maklegt að
Wallenberg fengi
þakkir sænskrar
verkalýðshreyfingar
fyrir frábært skipulag
og hyggindi. Nú, þeg-
ar þjóðnýting til al-
mannaheÚla stæði fyr-
ir dyrum, mætti ekki
minna vera, en sænsk
alþýða þakkaði afreks-
verk Wallenbergs,
sem þjóðin ætti eftir
að njóta við leiðsögn
sósíaldemókrata. Mér
er enn í minni undrun
og athygli sem grein
þessi vakti.
Það Mðu áratugir
þangað til nafn Wallenbergs bar
fyrir augu. Vinur minn, Magnús E.
Pálsson, sonur Páls Eggerts Ola-
sonar prófessors, dvaldist um skeið
í Svíþjóð. Hann vann þar í ýmsum
verksmiðjum stórfyi-irtækja.
Lars Gustafsson að-
stoðarbankastjóri SE-
bankans kýs að dvelj-
ast við fjárhagsörðug-
leika Skandinaviska
Bankens árið 1992,
skrifar Pétur Péturs-
son en segir hann hins
vegar ekki nefna aðstoð
ríkisins við Skandinav-
iska Banken árið 1932
um þær mundir, sem
Evrópa stóð á öndinni
vegna glæfra sænska
eldspýtnakóngsins
Ivars Kreuger.
Magnús sendi mér blaðaúrklippu.
Það var grein í „Expressen", stór-
blaði sænsku. Þar var þess getið að
Wallenberg hefði aldrei verið auð-
ugri en einmitt þá. Sósíalde-
mókratar höfðu þá ráðið ríkjum í
Svíþjóð um áratuga skeið. Hagur
Wallenbergs hafði stórbatnað á
þessum tíma. Sænskir verkamenn
undu hag sínum hvergi nærri.
Dr. Benjamín Eiríksson hag-
fræðingur og fyrrum bankastjóri
stundaði nám í Stokkhólmi um
þessar mundir. Mér var kunnugt
Pétur
Pétursson
fortíð
um þekkingu hans á peningastofn-
unum og alþjóðaviðskiptum.
Benjamín segir Wallenberg hafa
lánað fé til kaupa á jarðbor, „Norð-
urlandsbornum", sem notaður var
við Kröfluvirkjun. Þá greinir hann
frá því í bók þeirri er dr. Hannes
Hólmsteinn skráði að Marcus Wal-
lenberg hafi dag nokkurn komið í
skrifstofu er Benjamín hafði í Arn-
arhváh og boðið peninga til kaupa
á rafmagnsvörum. Úr því varð þó
ekki.
Þegar ég innti dr. Benjamín eftir
áliti hans á viðræðum þeim er nú
fara fram um sölu Landsbankans
svaraði hann:
„Mín persónulega skoðun er sú,
að þessi litla þjóð eigi að halda ut-
an að því sem henn-
ar er, einkum svona
stofnun eins og
Landsbankann, sem
hún hefír lengi litið á
sem lykilstofnun,
enda fyrsta peninga-
stofnunin sem þjóðin
eignast.
Mér líst að þama
muni aðeins um að
ræða litla fingurinn,
síðan gæti höndin
komið til með að
fylgja, önnur fyrir-
tæki. Vér vitum hvað
vér höfum. Tökum
hið þekkta fyrir hið
óþekkta.“
Karl Gerhard, víð-
kunnur sænskur leik-
húsmaður, revíu-
kóngur og rithöfundur hefir ritað
endurminningar sínar. Bókaforlag
Bonniers í Stokkhólmi gaf þær út.
I bók þeirri er hann nefnir „Om jag
inte minns fel“ og kom út árið 1953
segir hann frá harðbráki er varð á
revíusýningu er hann gekkst fyrir.
Ebba Bonde, fædd Wallenberg,
eiginkona og aðalsfrú Bondes, fór
fyrir flokki leikhúsgesta, sem lét í
ljós óánægju sína og gremju með
táknrænum og áhrifamiklum hætti.
Dugmiklir og sparsamir herra-
menn í Enskilda Banken, sem era
kunnir fyrir að velta skildingnum
og venda jakkafötunum, mynduðu
einfaldan bakgrann fvrir litríka
persónu Ebbu Wallenberg. Þegar
hún hélt innreið sína í Hörnings-
holmshöll sem greifafrú Bonde var
það upphaf glæstrar tíðar í sögu
fornfrægs höfðingjaseturs.
Síðan rekur Karl Gerhard í fáum
orðum forsögu atburða sem gerð-
ust í revíuleikhúsi hans, „Folkan".
Það kom til orrastu á vígvelli
milli Wallenberg-ættarveldisins og
leikhúss Karls Gerhard, „Folkan“.
Það voru þó ekki stjórnendur
bankans, sem stóðu fyrir „flautu-
konsertinum", stríðinu sem háð var
SÆNSKA greifafrúin af ætt Wallenbergs
varð vinkona Karls Gerhards.
KARL Gerhard
revýukóngur. Hann
líkti banka Wallen-
bergs við rándýr.
IVAR eldspýtnakóng-
ur. Var einn atkvæða-
mesti hluthafi Skand-
inaviska Banken.
í leikhúsinu. Það var hin
skapmikla valkyrja sem réðst til
árásar að eigin frumkvæði. Póli-
tískur bakgrunnui' átakanna milli
þessara tveggja stórvelda, bankans
og revíunnar, var sem hér segir. I
búri á Skansinum (skemmtistað í
Stokkhólmi) sátu tveir páfagaukar,
LiM Ziedner og Eric Abrahamson.
Útsýnið, sem blasti við þeim, varð
tilefni til samtals, sem snerist um
rándýr sem áttu sér athvarf bak
við járngirta glugga. Búr Enskilda-
bankans vakti einkum athygli.
„Þarna sitja gráðugustu rándýr
Stokkhólms. Þau gleypa þrotabú í
morgunverð, Landsvirkjun í há-
degismat og Timburverksmiðju í
kvöldverð og skola svo öllu niður
með Gullfossi..."
Þessi velheppnaða lýsing á starf-
semi stórbankans kom ekki heim
og saman við dótturlegan skilning
á bankanum. Ebba Bonde efndi til
mótmælaaðgerða. Hún fékk sér til
fulltingis vaska sveit ungra liðsfor-
ingja, vopnaða handsprengjum
fyllta bleki. Valkyrjan sem fór fyrir
liðssveitinni sat á bekkjum leik-
hússins (Folkan). Þegar kom að
orðaskiptum þeim, sem vöktu reiði
áheyrenda dundi sprengjuregn
ýluflautanna á leiksviðinu. Hæði-
hróp heyrðust frá samsærismönn-
um Ebbu Bonde. Síðan rekur Karl
Gerhard frekari rás atburða, sem
hann kveður ættaða frá Parísar-
leikhúsum. Viðbrögð að tjaldabaki
lýstu fumi og fáti. Leikararnir, Lili
Ziedner og Eric Abrahamson, voru
ekki vön að geta ekki svarað fyrir
sig, en þessi árás kom þeim í opna
skjöldu. Áheyrendur skildu ekki
hvað þarna var á ferðinni og var
vandi á höndum að taka afstöðu.
Ég átti að koma fram næst á eftir
þessum Skansen-þætti. I mesta
hasti samdi ég kynningu, sem ég
bað Valdemar Dahlquist að flytja.
Hann var ekki mótfallinn skyndiá-
kvörðunum, sem mæltar væra af
munni fram, en í þessu tilviki var
erfitt að sannfæra hann.
„Þetta er fínasta fólkið í Stokk-
hólmi,“ sagði hann og var sem
þrumu lostinn, var rétt eins og ég
hefði beðið hann að kljúfa skildi í
Riddarahúsinu. Þegar ég hótaði
honum að ganga sjálfur inn á sviðið
og kynna féllst hann á að flytja
orðin sem ég hafði skráð. Hann
gekk inn og tók upp eina af
bleksprengjunum, skoðaði hana
gaumgæfilega og sagði: „í gær
lagði ég inn í Enskilda Banken eitt
hundrað krónur í gulli. I dag kem-
ur úthlutunin. - I bleki.“
Nú voru áheyrendur með á nót-
unum. Dynjandi lófatak kvað við
og kröftugir smellir kváðu við á
bekkjunum. Þannig segir Karl
Gerhard frá þessu leikhúsævintýri
um Wallenbergsbankann.
Hvað ætli foringjar Framsókn-
arflokksins, Tryggvi Þórhallsson
og Jónas Jónsson frá Hriflu, hefðu
sagt, ef þeir hefðu orðið þess
áskynja að ráðherrar flokksins ætl-
uðu Fjallkonunni það hlutskipti að
verða „litla stúlkan með sænsku
eldspýturnar“ og orna sér við log-
ann af ímynduðum varma við alda-
hvörf.
Höfundur er þulur.
Um kirkjur og garða
í ÁGÆTU, greinar-
góðu viðtali við Þórstein
Ragnarsson forstjóra
Kirkjugarða Reykjavík-
ur, sem birtist í Morg-
unblaðinu 8. ágúst sl.,
koma fram upplýsingar
sem urðu mér tilefni
hugleiðinga um þessi
mál, einkum þrjú atriði.
Fyrsta: Alltaf hef ég
undrast það að byggð
skyldi vera sérstök út-
fararkirkja í Fossvogi í
stað þess að nota sókn-
arkirkjurnar til þessara
athafna eins og ann-
arra, svo sem skírna,
giftinga o.fl. Lang eðli-
legast virðist að síðasta kirkjuferð
og kveðja til hvers og eins sé í sókn-
arkirkju því allir eru í einhverri
sókn. Þetta er auðvitað alls staðar
gert úti á landi, en af og til þó í
Reykjavík. Finnst mér það best við-
eigandi og viðkunnan-
legast, enda kirkjurnar
nú þægileg, fögur og
vel búin hús. Ný útfar-
arkirkja væri því óþörf
fjárfesting.
Annað: Að mínu
mati era bálfarir í
ósamræmi við lögmál
náttúrunnar og því
ógeðfelldar. Lauf
trjánna og aðrar líf-
rænar leifar jurta og
dýra fölna og rotna
þegar þær hafa lokið
hlutverki síni, samein-
ast þá jarðvegi og
verða næring nýrra
jurta og annarra lífvera.
Þetta er hin eðlilega hringrás.
Hvers vegna ætti að kosta til
brennslu, sem útheimtir orku og
veldur mengun eins og allur bruni
lífrænna efna, sem óþarft er líka að
eyða á þennan hátt? Um þetta hafa
Eðlilegt virðist, segir
Kristinn Björnsson, að
síðasta kirkjuferð hvers
og eins sé til sóknar-
kirkju viðkomandi.
menn vitanlega mismunandi skoðan-
ir og tilfinningar eins og eðlilegt er
og sjálfsagt.
Þriðja: Það er oft nefnt að mikið
land fari undir kirkjugarða og m.a.
þess vegna sé brennsla æskileg. En
er það mikið land? Þetta land má
líka nýta á fieiri vegu, þótt ekki sé
hægt að byggja á því. Garðana má
gera að fögrum og þægilegum úti-
vistar- og göngusvæðum fyrir al-
menning ef rétt er að staðið, og í
borg er þeirra alltaf þörf. En þá þarf
ræktun garðanna og útlit að miðast
við þennan hagnýta tilgang. Þetta er
vel orðað í fyrrnefndu viðtali. Þeir
Kristinn
Björnsson
verði „eins og um lystigarða væri að
ræða, umhverfið eigi að vekja þægi-
legar tilfinningar, þangað eigi að
vera gott að koma fyrir þá fjölmörgu
sem ganga um þá og njóta útivist-
ar“.
Þetta má eflaust framkvæma á
ýmsa vegu, best væri e.t.v. að hafa
minna um steina, en auka og fegi'a
gróður, ekki síst trjárækt. Það væri
t.d. fallegra að hver maður fengi tré
á legstað sinn en stein. En staði má
þá kortleggja nákvæmlega og hafa
nafnaskrá, svo að hver og einn sé
finnanlegur. Þetta er aðeins ein
ábending um hugsanlega breytingu.
Þegar fram líða stundir mætti líka
nýta kirkjugarða til ræktunar nytja-
skóga til timburframleiðslu og væri
það mjög viðeigandi. Engin ástæða
er því til að sjá á eftir landi sem til
þeirra fer, það má nýta vel til úti-
vistar og skógræktar síðar meir.
Þetta voru hugmyndir sem ég
vildi koma á framfæri til íhugunar
fyrir almenning og þá sem hafa með
málin að gera.
Höfundur er sálfræðingur og fyrrv.
forstöðumaður sálfræðiþjónustu
skóla.