Morgunblaðið - 22.08.1998, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 22. ÁGÚST 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Frækom í
snjónum
„Ljóðið er andspyrnuhreyfing vegna þess
að það færir einstaklingnum mál sem
ekki er valdsins, skrifræðisins eða fjöl-
miðlanna. Eina baráttuaðferðin sem
dugar er að gæða listaverk slíkum styrk
að það lifi áfram í hjörtum þeirra sem
eru móttækilegir. “
S
Ivor voru í fyrsta sinn veitt
svonefnd Tomasar Tran-
strömer-verðlaun, kennd
við sænska skáldið Tran-
strömer og afhent í heima-
borg hans Vásterás í Svíþjóð. Við
það tækifæri flutti sænski rithöf-
undurinnn Per Wástberg ræðu
sem hér verður stuðst við að
nokkru leyti.
Eins og Per Wástberg bendir á
hefur Tomas Tranströmer búið á
sumrin á Runmarö í sænska
skerjagarðinum og ein af kunn-
ustu bókum hans er ljóðaflokkur-
inn Eystrasölt.
VIÐHORF Hannhefurlát-
------ íð sig Eystra-
Eftir Jóhann saltslöndin
Hjálmarsson varða eins og
skáldskapur
hans vitnar um. Hann hefur gist
þau oft og á þar marga vini.
Tranströmer kom í fyrsta sinn
til Lettlands 1970. Þýðandi hans
var þá maður sem hafði verið
rekinn frá lettneska útvarpinu
grunaður um vafasamar skoðanir.
Þessi maður var kvæntur skáld-
konunni Vizmu Belsevicu sem á
þessum tíma var einnig tor-
tryggð. Þýðingarnar mátti ekki
prenta. Jafnvel Tranströmer var
talinn hættulegur vegna þess að
einhverjar línur í ljóðum hans
mátti túlka stjómvöldum í Lett-
landi í óhag. Hann skopast að
þessu í bréfi til Wástbergs og
skýrir honum frá að í Riga hafi
síminn hjá honum hringt á hverju
kvöldi um miðnætti, en þegar
hann svaraði var búið að leggja á.
Frá þessum tíma er ljóðið Til
vina handan við landamæri eftir
Tranströmer:
l
Ég skrifaði ykkur fáorð bréf. En það sem
ég mátti ekki skrifa
þandist og þandist út eins og gamaldags
loftfar
og sveif loks burt út í næturhimininn.
II
Nú er bréfið hjá ritskoðaranum. Hann
kveikir á lampanum.
í birtunni fljúga orð mín upp eins og apar
íbúri,
hrista rimlana, kyrrast og sýna
tennumar!
III
Lesið milli línanna. Við hittumst eftir
200 ár
þegar hljóðnemamir í hótelveggjunum
eru gleymdir
og fá að hvílast, verða steingervingar.
Meðal þeirra sem Tranströmer
hugsar til í þessu ljóði eru Vizma
Belsevica og maður hennar, einnig
landi þeirra, skáldið Knuts Sku-
jenieks, én það eru einmitt þau
Belsevica og Skujenieks sem hljóta
fyrstu Tranströmer-verðlaunin.
Knuts Skujenieks er fæddur
1936. Hann á að baki sjö ára
fangabúðadvöl og sat í sömu búð-
um og andófsmennirnir Andrej
Sinjavskí og Júrí Daniel, en sá
síðamefndi þýddi Ijóð eftir Sku-
jenieks á rússnesku. Um ljóð
hans segir að þau séu ekki fanga-
búðaljóð heldur Ijóð ort í fanga-
búðum. Fyrstu ljóð hans birtust í
tímaritum. það var ekki fyrr en
1978 að hann fékk að gefa út
Tomas Tranströmer
ljóðabók. Um skáldskapinn hefur
hann komist þannig að orði að
hann sé „aðferð til að lifa, vilji til
að uppgötva og skilja, að ná til
annarra manna“.
Frækom í snjónum nefnist
ljóðabók Skujenieks sem varð til í
fangabúðunum. Þegar hann var
tekinn fastur var hann nýkvænt-
ur. Orfeusgoðsögnina túlkar hann
með þeim hætti að Evridís verður
til að bjarga Orfeusi úr undir-
heimum.
Vizma Belsevica er fædd 1931,
eftir hana komu tvær ljóðabækur
á sjötta áratugnum, en mesta at-
hygli vakti hún 1966 með Hafið
brennur. Bókin kom í íslenskri
þýðingu Hrafns Andrésar Harð-
arsonar 1994 (útg. ÓÐR). Hafið
brennur er fjölbreytt Ijóðasafn.
Þremur ámm seinna komu Árs-
hringir mörgum til furðu en sala
hennar var stöðvuð. Við tók löng
þögn. Gulmaðra kom út 1976 og
Gullna tíð 1987, hin fyrmefnda
talin ein sú besta sem eftir hana
liggur.
Einkasonur skáldkonunnar,
Klaus Elsbergs, meðal efnilegri
skálda í Lettlandi, lést 1987 og er
litið svo á að hann hafi verið
myrtur. Hann fannst liggjandi í
blóði sínu og eftir verksummerkj-
um að dæma var honum fleygt út
um glugga. Belsevica hefur lítið
eða ekkert ort síðan.
Sagan og náttúran lifa sterku lífi
í Ijóðum Vizmu Belsevicu og ásta-
Ijóð hennar eru talin einstök. Þeg-
ar hún var yngri orti hún um ást-
ina þótt það væri glæpsamlegt
eins og hún kemst að orði að yrkja
um ástina og náttúruna. Ástina
mátti bara nefna svo framarlega
sem það væri til styrktar fimm ára
áætluninni. Ung lét hún blekkjast
af sovétkommúnismanum.
Um ástina yrkir Belsevica m.a.
þannig í Hafið brennur, þýðingin
er Hrafns:
Ég ber ást mína
eins og bam ber kastamublað
(bam sem hefur nýlega lært að ganga) -
hve hátíðlega útrétt höndin heldur á því,
hve örðugt þessir smáu fætur eiga með
jafnvægið
með risavaxið haustið allt um kring.
Af tijánum
falla óstöðvandi gul leyndarmál
og trafla skrefin.
En sá stutti hrasar ekki.
Hann ber sitt blað.
Hann heldur sér fast í blaðið sitt
h'ður hátíðlega á brott gegnum haustr
storminn.
I sjálfsævisögunni Bille (fáanleg
á sænsku) er sagt frá í þriðju per-
sónu og umhverfið er fátækra-
hverfi í Riga. Tíminn er fjórði ái-a-
tugur sem hefur verið kallaður
gullna frelsistímabilið, en Bel-
sevica lýsir fátækt, þröngsýni og
vægðarleysi. Tvísæi einkennir frá-
sögnina, ekki óþekkt úr Ijóðunum.
Per Wastberg segir í fyrr-
nefndri ræðu að varla sé unnt að
lesa lettneskan skáldskap án þess
að hugsa um þýskt og rússneskt
hernám landsins, fangabúðir,
glæpi og svik - og baráttu í
skugganum fyrir að bjarga tungu
og menningu sem lifði áfram á
framandi slóðum, í Svíþjóð,
Kanada og Bandaríkjunum.
MIKIÐ hefur verið
rætt undanfarið um
fyrirtækið íslenska
erfðagreiningu (ÍE).
Framan af var öll um-
ræðan mjög jákvæð.
Til íslands var mættur
hámenntaður íslenskur
vísindamaður með er-
lent fjármagn til erfða-
rannsókna. Margt okk-
ar lærðasta fólk snýr
ekki heim utan frá
námi, hvað þá heldur
að það mæti með fjár-
magn tií stofnunar fyr-
irtækis sem færir
hundruðum manna
með hugsjón ný sókn-
arfæri til rannsókna á hærri laun-
um en þekkst hafa til þessa hér á
landi. Því vakti endurkoma Kára
Stefánssonar mikla athygli. Fyrir-
tækið íslensk erfðagreining hefur
vaxið mjög hratt. Hjá því starfa nú
á þriðja hundrað manns. Markmið
fyrirtækisins er að finna út hvaða
gen í mannslíkamanum valda því að
einum er hættara við sumum sjúk-
dómum en öðrum. M.ö.o. að vinna
að mögulegum forvörnum fyrir
okkur öll.
Tilkoma tölvutækninnar hefur
gert fyrirtækjum eins og ÍE mögu-
legt að starfa. Það er, án tölvu-
tækninnar væri erfðagreining mjög
erfið og seinvirk. Tölvubúnaður ÍE
getur á einum mánuði unnið fleiri
samanburðardæmi gena en allir
vísindamenn heimsins á heilli
starfsævi. En hægt er að gera
starfið enn auðveldara. Hjá lítilli
söguþjóð sem haldið hefur sam-
viskulega um sögu sjúkdóma þegna
sinna leynist möguleiki á að flýta
starfi erfðagreiningar enn frekar.
Og þar er einmitt komin ástæða
fyrir því að maður eins og Kári
Stefánsson setur upp fyrirtæki sitt
á íslandi. Sérstaða okkar og sam-
viskusemi þeirra er unnið hafa við
heilbrigðiskerfi okkar gegnum tíð-
ina hefur skapað möguleika á
gagnagrunni er byggist á sjúkra-
skýrslum fortíðar, nútíðar og fram-
tíðar. Ættfræði er einnig mikilvæg
forsenda slíks gagnagrunns.
Öll vinna sem margur hefur lagt
á sig í ættfræði, oftast af áhuga,
getur nú einnig komið að gagni í
jafn mikilvægu málefni eins og bar-
áttu fyrir heilbrigði manna. Það að
fólk tileinki líf sitt því
að vinna bug á sjúk-
dómum og gera okkur
hinum lífíð lengra og
gleðilegra ætti að vera
okkur öllum gleðiefni.
En. Þegar gagna-
grunnur sem slíkur
getur orðið að veru-
leika rís upp fólk sem
er á móti því að íyrir-
tæki sem ÍE fái hann
til notkunar við rann-
sóknir sínar. Hvers
vegna? Sá sem mest er
áberandi í baráttunni
gegn leyfi til IE reyn-
ist vera ráðgjafi fyrir-
tækis sem stofna skal
og ætlar jafnvel að róa á sömu mið
og IE. Ekki á að vera spurning
hvort fyrirtæki sem þegar hefur
sannað sig á þessu sviði á að fá
gagnagrunn sem þennan til notkun-
ar eða fyrirtæki sem hugsanlega
verður til og hefur sömu markmið.
Sumir vilja meina að IE geti mis-
notað gagnagrunn þennan til þess
Spillum ekki
framtíðarmöguleikum
í læknavísindum, segir
Eyþór Eðvarðsson,
með smáborgaralegri
þröngsýni.
að selja úr honum upplýsingar til
fyrirtækja um hvern skal ráða til
starfa og hvern ekki sökum hreysti
hans eða lasleika. Aðrir óttast að
upplýsingar úr grunninum fari til
tryggingarfélaga svo þau geti úti-
lokað fólk með sterka erfðavísa til
einhverra sjúkdóma frá líftrygging-
um. Þessi rök eru að mínu mati fá-
ránleg. Þótt ÍE sé staðsett á ís-
landi er þetta fyrirtæki sem starfar
á alþjóðavettvangi. Þær tölur sem
oftast eru nefndar í sambandi við
fyrirtækið eru svo háar að það væri
hreinasta fáviska að ætla að IE
þurfi að sækja tekjur til íslenskra
tryggingarfélaga fyrir slíkar upp-
lýsingar. Enda ekki hægt. ÍE hefur
þær ekki. Sömu rök gilda um upp-
lýsingar til vinnuveitenda. Hvað
mig varðar þá er mín sjúkrasaga
opin hverjum sem vinnur við
læknavísindi. Eg tel að því sé eins
farið hjá flestum öðrum.
Annar þáttur er leki á upplýsing-
um um heilsufar manna. Eftir því
sem ég kemst næst, mun aðgangur
IE að upplýsingum um heilsufar
manna ekki ná til einstaklings með
nafni hans eða kennitölu. M.ö.o.
hafir þú ekki sjúkrasögu kemst þú
ekki inn í gagnagrunninn. En sért
þú svo óheppinn að vera í grunnin-
um þá er eingöngu hægt að leita að
þér eftir því hvaða sjúkdóm þú
fékkst. Einnig: sjúkrasaga þín fær
ekki einu sinni að fara ein og sér
því með þinni fljóta líka sjúkrasög-
ur minnst 9 annarra með svipaða
sjúkrasögu. Hvers vegna? Jú,
markmið gagnagrunnsins er
einmitt að reyna að finna eitthvað
sameiginlegt með þér og hinum.
Hver veit þá hvaða pinstaklingur
er til rannsóknar hjá ÍE? Þær upp-
lýsingar liggja hjá sérstakri stofn-
un sem dulkóðar upplýsingarnar til
ÍE.
Það ætti því að vera hægara í
dag að brjótast inn í eitthvert
sjúkrahúsið eða læknastofnun til að
finna sjúkrasögu einhvers. Gerir þú
það eftir að gagnagrunnur þessi
verður að veruleika verður það að
vera í tölvu og það er ekki hægt án
þessa að vera rakinn.
Allar rannsóknir eru dýrar. Hvað
þá þær sem vísindamenn fá að
stunda af hugsjón án tillits til hefð-
bundins vinnutíma.
Gagnagrunnur sá er auðveldað
gæti fyrirtækinu starf sitt er ekki
nýtanlegur nema með mikilli undir-
búningsvinnu sem tekur langan
tíma og kostar mikla peninga. Það
er þvi eðlilegt að sá sem fær grunn-
inn fái einkaleyfi til að nota hann.
Undirbúningur slíks gagnagrunns
ætti að færa fjölmörgum Islending-
um vinnu. Þannig yrðu til peningar
sem að stóru leyti kæmu til baka í
skatttekjum. Það er kominn tími til
að heilbrigðiskerfið, sem kostað
hefur okkur svo mikið gegnum tíð-
ina, fari að skila okkur tekjum. Með
þessum hætti gerist það. í dag
vinna eins og fyrr segir á þriðja
hundrað manns hjá ÍE. Gefum okk-
ur að meðallaun þeirra séu rúm 200
þús. á mánuði. Það gerir launa-
greiðslur upp á um 600 milljónir á
ári. Með tilkomu gagnagrunnsins
og vinnu við hann fjölgar töluvert
enn í starfsliði IE.
Á örfáum árum höfum við stillt
okkur í fremstu röð í hugbúnaðar-
framleiðslu. Nú eigum við mögu-
leika á að ná sæti framarlega á sviði
læknavísinda. Spillum því ekki með
smáborgarahætti. Látum læknavís-
indin hafa sinn framgang, - á Is-
landi.
Höfundur er verslunarmaður.
Islensk aura-
greining?
Eyþór
Eðvarðsson
Færeyskir dagar frábært
framtak hjá Snæfellsbæ
ÞAÐ var frábært og
þakkarvert framtak hjá
Snæfellsbæ að bjóða
upp á hátíðarhöld í
nafni færeyskra daga
um miðjan ágúst. Það
er mikilvægt að við ís-
lendingar ræktum og
aukum samstarf okkar
við Færeyinga og sýn-
um þeim mestu virð-
ingu og vináttu, því
bæði er að við erum á
sama báti og Færey-
ingar á svo margan
hátt í menningu og
ástæðum öllum og það
er auðvelt fyrir Færey-
inga og íslendinga að
vinna saman því hugsunin er sú
sama. Þar fyrir utan hefur engin
þjóð staðið eins við bakið á Islend-
ingum og Færeyingar þegar þörf
hefur verið á eins og til dæmis hef-
ur sýnt sig þegar slys og náttúru-
hamfarir hafa dunið yfir á Islandi,
en hugurinn að baki skiptir þar
mestu máli. Það er einnig mikill
fengur að því fyrir okkur skjóthuga
íslendinga að vinna
með Færeyingum í
þeirra stóísku en
markvissu ró.
Það fór ekkert á
milli mála að það var
líf og fjör í Ólafsvík í
Snæfellsbæ á fær-
eysku dögunum og
færeyska hljómsveitin
Twilight lék fyrir troð-
fullu húsj í Klifi í
Ólafsvík. Á dagskránni
í Snæfellsbæ var
margs konar fræðsla
og skemmtun um Fær-
eyjar. Þjóðdansafélag
Færeyinga í Reykja-
vík dansaði í fullum
skrúða hins fagra færeyska þjóð-
búnings, það var sungið, dorgað,
íþróttir og götuball og færeyskur
matur var á boðstólum. I Ólafsvík,
Vestmannaeyjum, á Suðumesjum
og víðar hafa löngum verið mikil
samskipti við Færeyinga og árum
saman flykktust Færeyingar til
vinnu á Islandi þegar illa stóð á um
atvinnu í Færeyjum, en aldrei hef-
Aldrei, segir
----------------------
Arni Johnsen, hefur
borið skugga á sambúð
og samstarf við
Færeyinga.
ur borið skugga á sambúð og sam-
starf við Færeyinga og því var það
sérstaklega vel til fundið hjá Snæ-
fellsbæ að rækta nú sambandið við
frændur okkar og vini og vonandi
taka fleiri sveitarfélög upp hansk-
ann og bjóða upp á færeyska daga í
framtíðinni. Færeyingar eru eina
þjóðin í heiminum sem skilur tungu
okkar, svo nálægt liggja færeyska
og íslenska og um þessar mundir
er unnið að merkilegu framtaki
með gerð íslensk-færeyskrar orða-
bókar. Leitum ekki of langt yfir
skammt í vináttu og virðingu við
aðrar þjóðir.
Höfundur er þingmaður Sjálfstæðis-
flokksins ( Suðurlandskjördæmi.
Árni
Johnsen