Morgunblaðið - 09.11.2008, Blaðsíða 12

12 Viðtal
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. NÓVEMBER 2008
Eftir Pétur Blöndal
pebl@mbl.is
T
ryggvi Þór Herbertsson
hætti störfum sem efna-
hagsráðgjafi forsætisráð-
herra fyrir þremur vikum
og bar því við að sam-
starfið hefði ekki gengið sem skyldi.
Hann tók sér leyfi sem forstjóri
Aska Capital í júlí, en þá var brostið
á gjörningaveður á alþjóðlegum fjár-
málamörkuðum sem átti eftir að
magnast mikið og hafa afdrifaríkar
afleiðingar í för með sér fyrir ís-
lenskt efnahagslíf. Tryggvi segist
enn vera forstjóri Aska, að hann sé í
leyfi út janúar vegna innherjaupp-
lýsinga sem hann búi yfir og að ekki
standi annað til en hann taki við sínu
gamla starfi aftur. „En enginn veit
sína ævi fyrr en öll er,“ bætir hann
við.
Yfirboð í svartnættinu
Viðtalið snýst um annað. Tryggva
blöskrar umræðan í þjóðfélaginu um
stöðu íslensks efnahagslífs.
„Núna finnst mér ástandið vera
þannig að það keppir hver við annan
með yfirboðum í svartnættinu, hrak-
spám fyrir Ísland. Og menn gerast
jafnvel svo djarfir að líkja því við
mestu óáran í sögu þjóðarinnar,
móðuharðindin, segja að hér verði
varla líft árum saman eða í áratugi,
og spá atvinnuleysi að lágmarki 10%,
jafnvel 20%. En ef maður leggur
þetta aðeins niður fyrir sér er aug-
ljóst að ekkert tilefni er til svona of-
boðslegrar svartsýni.
Grunnatvinnuvegir standa styrk-
um fótum þrátt fyrir tímabundna
erfiðleika, orkufyrirtæki, sjávar-
útvegur, stóriðja og ferðamanna-
þjónusta. Önnur ríki hafa gengið í
gegnum fjármálakreppur sem hafa
oftar en ekki átt rætur sínar í því að
það molnaði undan grunnatvinnu-
vegum, þeir útveguðu hvorki nægar
tekjur né atvinnu fyrir þjóðina, og
það hefur endað með ósköpum í fjár-
málakerfinu.“
– Fólki hefur einmitt orðið tíðrætt
um kreppuna í Finnlandi.
„Já, það er gott dæmi. Í lok ní-
unda áratugarins byggði Finnland
mest á gamaldags atvinnugreinum
sem framleiddu lággæðavöru þar
sem útflutningur fór að miklu leyti
til Sovétríkjanna. Síðan byrjaði at-
vinnulífið að umbreytast, fyrirtæki
eins og Nokia urðu öflug og gríð-
armikið var fjárfest í þeim. Þegar
hrunið varð í Sovétríkjunum tók það
með sér í fallinu stóran hluta af at-
vinnulífinu í Finnlandi og olli miklu
atvinnuleysi og eymd, sem vinnu-
markaðurinn hefur enn varla jafnað
sig á. En finnska samfélagið breytt-
ist mikið á stuttum tíma, öllu því
gamla var hent út og byggt var upp
frá grunni. Einkum var það Nokia
sem blómstraði, en sú þróun hófst
fyrir kreppuna, og um tíma mátti
rekja 40-50% af útflutningstekjum
þjóðarinnar til Nokia.
En Ísland stendur betur hvað það
varðar, því öflugir fjölbreyttir at-
vinnuvegir liggja til grundvallar.
Fjármál hins opinbera hafa verið í
góðu lagi sem sést á því að í byrjun
kreppunnar eru ríkisskuldir hverf-
andi, tæp 6% af landsframleiðslu. Og
lífeyrissjóðirnir eiga gríðarlegt fjár-
magn, næstum eina og hálfa lands-
framleiðslu. Þannig að fjármál hins
opinbera eru í góðu lagi, auk þess
sem aldurssamsetning er góð og
kostnaðarlítil miðað við aðrar þjóðir
í Evrópu. Við tölum oft um hvað
Norðmenn eigi mikið í sjóðum, en
þrátt fyrir að eiga í kringum 100% af
landsframleiðslu í olíusjóði er lífeyr-
issjóðakerfi þeirra ófjármagnað öf-
ugt við okkar. Ef við berum það sam-
an við okkur sjáum við að fyrir
kreppuna var Ísland jafnvel í betri
stöðu en Norðmenn.
Allt þetta gerir að verkum að við
eigum að vera fljót að ná okkur úr
þessari kreppu. Fyrst þarf að taka
til í fjármálakerfinu, sem áður var
tíu sinnum landsframleiðsla, en
nemur núna rúmlega þrefaldri
landsframleiðslu og að því er unnið
hörðum höndum. Og það er fjár-
magnað í krónum nú í stað erlendra
gjaldmiðla áður.“
Ísland jafnar sig fljótt
– Þú nefndir líka tölur um at-
vinnuleysi?
„Sumir hafa spáð 10% atvinnu-
leysi að lágmarki og aðrir jafnvel
farið upp í 20%. Ef maður rýnir í
þessar tölur standast þær tæpast
skoðun. Erlent vinnuafl er í kringum
10% af vinnumarkaðnum, sem að
mestu mun hverfa af landi brott.
Óhætt er að áætla að vinnumark-
aðsþátttaka mun minnka um 5%, þ.e.
sumir fara í skóla, heim að vinna eða
annað slíkt. Og einhverjir flytja úr
landi. Ef allt er lagt saman og síðan
reiknað með 10% atvinnuleysi virð-
ast menn reikna með að hér hverfi
50 þúsund manns af vinnumarkaði
sem nú er um 180 þúsund hausar.
Það sér hver heilvita maður að það
stenst engan veginn. Mín skoðun er
sú að atvinnuleysi geti farið í 5-6%,
að það verði frekar tímabundið, og
fyrst og fremst í þjónustugreinum,
fjármálagreinum og byggingariðn-
aði. Ég spái því að Ísland muni jafna
sig fljótt á þessari kreppu, en aftur á
móti sitjum við uppi með miklar
skuldir, sem ríkið hefur tekið á sig.“
– Eiga þær skuldir eftir að sliga
þjóðarbúið?
„Forsætisráðherra sagði fyrir
nokkru í umræðum á þinginu að
skuldirnar gætu orðið í kringum
85% af landsframleiðslu, þar af eru
30% hlutafé sem var sett inn í nýju
bankana. Óhætt er að segja að þegar
bankarnir verða seldir geti verð-
mætin orðið allt að tvöfalt það fram-
lag. Og ef við gefum okkur það, fást í
kringum 60% af landsframleiðslu
fyrir bankana, sem þýðir að nettó-
skuldir verða 25%. Sá skuldaklafi er
mun skaplegri og minni en nær allar
þjóðir Evrópu búa við núna. En auð-
vitað mun ríkissjóður verða rekinn
með halla á næstunni og það mun
bætast við þessa skuld.“
– Hvað um samdrátt í landsfram-
leiðslu?
„Því hefur verið spáð að hún drag-
ist saman um 10% á næsta ári, sem
þýðir að hún verður sambærileg við
árið 2006. Við þurfum ekki að fara
lengra aftur en það. En ekki verður
litið framhjá því að mikill kostnaður
felst í töpuðum fjárfestingum ein-
staklinga, fyrirtækja og lífeyr-
issjóða, sem eru ekki inni í þeirri tölu
sem forsætisráðherra nefndi. Það er
sárt fyrir fólk að missa þær, en sem
betur fer er það flest á vinnualdri og
mun geta unnið sér það að einhverju
leyti til baka í framtíðinni. En auð-
vitað er sárara en tárum taki að sjá
fólk, sem komið er á eftirlaun, tapa
hluta lífeyris.“
– Hvað um sveitarfélögin?
„Tekjustofnar sveitarfélaga og
ríkisins munu dragast mikið saman
til skamms tíma litið með minnkandi
vinnumarkaðsþátttöku. Og ekki má
gleyma því að ríkið hafði gríðarlegar
tekjur af fjármálaþjónustu. Þær
verða tæpast í neinu samræmi við
það sem áður var alveg á næstunni,
þannig að tekjugrundvöllur hins op-
inbera verður ekki eins sterkur og
áður, en þegar hjólin fara aftur að
snúast í atvinnulífinu styrkjast þær
stoðir á ný. Ekki má rjúka upp til
handa og fóta, hefja skattahækkanir
eða þvíumlíkt. Með því væru ráðstöf-
unartekjur teknar frá heimilum sem
hafa fengið nægan skell nú þegar.
Brýnt er að menn átti sig á því að
þetta eru tímabundin vandamál, eins
og að gjaldeyrismarkaður virki ekki
eins og skyldi. Það stafar einfaldlega
af tæknilegum atriðum. Það er enn
framtíð fyrir Ísland.
Ljóst er að sveitarfélögin eru að
ganga inn í mjög erfitt skeið. Skatt-
stofnarnir munu minnka gríðarlega
og það mun verða erfitt að ná endum
saman. Hugsanlegt er að ríkið þurfi
að taka verulega til hjá sér og setja
ábatann af hagræðingunni til sveit-
arfélaganna. Það er lán í óláni að
ekki skuli hafa náð fram að ganga að
sveitarfélögin fengju hlutdeild í fjár-
magnstekjum. Þá þyrfti nú að rúlla
enn meira til baka. Mikilvægt er að
ekki verði skert nein þjónusta sem
snýr að félagslegum málum hjá
sveitarfélögunum eða ríki. Þeir sem
eiga um sárt að binda verða að hafa
möguleika á mannsæmandi lífi, ann-
ars magnast upp félagsleg vandamál
og lífsgæðum hrakar á Íslandi.“
– Ertu þeirrar skoðunar að er-
Óvenjulegir tímar ka
Það hefur mætt mikið á Tryggva Þór Herbertssyni undanfarna mánuði, en
hann er nýlega hættur sem efnahagsráðgjafi forsætisráðherra. Hér ræðir
hann mikilvægi þess að staðið verði með trúverðugum hætti að því upp-
gjöri sem fer nú fram í efnahagslífinu, hættuna á spillingu, á hverju byggja
megi til framtíðar og bölsýnina í þjóðfélaginu, sem hann segir alltof mikla.
‘‘NÚNA FINNST MÉRÁSTANDIÐ VERA ÞANN-IG AÐ ÞAÐ KEPPIR HVERVIÐ ANNAN MEÐ
YFIRBOÐUM Í SVART-
NÆTTINU, HRAKSPÁM
FYRIR ÍSLAND.
Sú spurning hefur verið áleitin á und-
anförnum vikum og mánuðum hvort Ísland
eigi að sækja um aðild að ESB. „Við sjáum
núna að íslenska krónan þjónar tæpast ís-
lensku atvinnulífi ef við ætlum að verða
aftur alþjóðavædd,“ segir Tryggvi.
„En þó að við verðum ekki með íslensku
krónuna til frambúðar eru vandamálin ekki
eins mikil núna, vegna þess að við erum
ekki hluti af alþjóðlegu fjármálakerfi. En
við hljótum að íhuga að verða hluti af Evr-
ópu. Þessi tilraun okkar til að standa á eig-
in fótum og vera algjörlega sjálfstæð, það
má segja að hún hafi mistekist að ein-
hverju leyti, og allir skynsamir menn hljóta
að velta fyrir sér hvort ESB sé rétta leiðin.
Það er ljóst að evran myndi þjóna okkur
vel að því leyti að við hefðum stöðugan
gjaldmiðil sem dempaði mun betur sveiflur
en íslenska krónan hefur gert og gæfi meiri
stöðugleika. En við værum að gefa eftir
sveigjanleikann sem verið hefur í íslensku
atvinnulífi með krónunni. Að ESB sé töfra-
orð í þessu samhengi, það held ég ekki. En
skynsamleg umræða á að fara fram.“
– Yrði erfiðara að vinna bug á því at-
vinnuleysi sem blasir við íslenskri þjóð ef
við tækjum upp evru eða fasttengdum
krónuna við gengi evru?
„Já, hugsanlega, með trúverðugu föstu
gengi er verð í hagkerfinu ekki eins sveigj-
anlegt, og þar af leiðandi verður erfiðara
að ráða bót á atvinnuleysi,“ segir Tryggvi.
„Að þessu sögðu held ég að innganga í
ESB sé alls ekki lausnin á skamm-
tímavandamálum okkar Íslendinga. En það
væri langtímamarkmið og langtímalausn á
gjaldmiðlavandamálum okkar Íslendinga og
þeim sveiflum sem við höfum búið við.“
Ísland skorið af
– Á sama tíma og rætt er um aðild að
ESB virðist hafa verið lokað á Ísland, eins
og það sé ekki hluti af vestrænu hagkerfi.
„Að minnsta kosti ekki hluti af hinu al-
þjóðlega fjármálakerfi. Eftir fall Lehman
Brothers 15. september er hægt að segja
að Ísland hafi verið skorið af, og allar lána-
línur og möguleikar til fjármögnunar þorn-
uðu upp. Engir möguleikar voru á neinum
lánum og geta Seðlabankans var takmörk-
uð, sem leiddi til þess að íslenska banka-
kerfið fór eins og það fór. Ég tel að gerð
hafi verið tvenn mjög alvarleg mistök í
þessari fjármálakreppu, önnur voru að
Lehman Brothers skyldi ekki vera bjargað
15. september, og ég líki afleiðingum 15.
september fyrir fjármálakerfið við 11. sept-
ember fyrir heimsfriðinn. Það voru gríð-
arleg mistök að bjarga ekki Lehman Brot-
hers.
En önnur mistök voru að láta íslenska
bankakerfið falla. Það hefur dregið mikinn
dilk á eftir sér, vantrú á nýmarkaðsríki er
algjör, og þar hefur orðið vart svipaðrar
þróunar, í Úkraínu, Ungverjalandi, Serbíu,
hugsanlega Búlgaríu, Rúmeníu, S-Kóreu og
fleiri löndum. Þó að áhrifin séu ekki eins
mikil, því fjármálakerfið í þessum löndum
er aðeins brot af því sem það var hér á
landi, held ég að þegar sögubækur verði
skrifaðar segi sagan að það hafi verið al-
varleg mistök hjá bandaríska seðlabank-
anum að bjarga ekki Lehman Brothers, og
alþjóðlega að bjarga ekki íslenska banka-
kerfinu.“
ESB ekki töfraorð en umræðu þörf
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Eyland Ísland var skorið af alþjóðlegu fjár-
málakerfi eftir fall Lehman Brothers.