Eimreiðin - 01.01.1974, Blaðsíða 54

EIMREIÐIN
urnar bera vitni um. Alla vega eru sögurnar einmitt megin-
heimildirnar, sem við höfum nú um þessa atburði. (Ég alhæfi
hér vísvitandi. Það er engin ástæða til að fara út í málaleng-
ingar um einstakar sögur og einstaka athurði. Slikt yrði auka-
atriði i þessari umræðu).
Höfuðmunur á Islendingasögunum og heimildaskáldsögum
nútímans kann að vera sá, að heimildir fslendingasagnanna eru
fyrst og fremst munnlegar, — munnleg geymd, jafnvel um-
mæli, — en heimildir heimildaskáldsagnanna eru fyrst og
fremst skráðar.
Báðar þessar skáldsagnagerðir nýta sér síðan raunsannan
efnivið sinn, heimildirnar, í listrænum tilgangi. Markmið þeirra
er að skapa listaverk. En að sama skapi felst í aðferðum þeirra
ásett eða ósjálfráð tilraun, ekki aðeins til að umskrá fortíð-
ina á meira eða minna sagnfræðilegan liátt, heldur einnig til
að skýra hana.
Mér virðist svo sem hókmenntir af þessu tagi geti aðeins
sprottið upp úr talsvert menntuðum eða þroskuðum samfélög-
um. Vísindalegar bókmenntir — hókmenntir, sem þekkja, með-
taka og heita fyrir sig aðferðum vísinda samtimans — eru end-
urkast almenns andlegs ástands með þjóðinni. fslendingasög-
urnar koma þannig flestar upp í aristókratísku menntamanna-
samfélagi, þar sem fræðilegar kannanir (á þeirra tíma vísu)
á hverju og einu í umhverfinu eru ákaft stundaðar á mennta-
setrunum. Og um leið og' þessu tiltölulega þróaða samfélagi
hnignar, þá hnignar bókmennlunum að sama skapi. „Hnignar“
er kannski ekki rétta orðið. En a. m. k. afleggst vísindalegur
eða fræðilegur metnaður þein-a, hin hlutlægnislega, vísinda-
lega fagurfræði „gullaldarhókmenntanna" hverfur smám sam-
an, unz hún víkur alveg fyrir gróteskum, slórskornum kynja-
sagnabókmenntum, sem verða megin útrásin fyrir skapandi
hugmyndaflug þjóðarinnar í margar aldir. (Ég læt kirkjubók-
menntirnar liggja á milli hluta).
Á svipaðan hátt koma realisminn og natúralisminn til sög-
unnar á siðuslu öld. Þetta eru skáldskaparform, sem einnig eiga
sér hávísindalega fagurfræði. Það er engin tilviljun, að þau
verða til á tímabili og landssva^ði, þar sem vísindi og tækni nú-
tímans — ásamt því útþanda iðnaðar- og borgarsamfélagi, sem
varð afleiðing þeirra — á sér upptök og tók það hrikalega
stangarstökk, sem enn sér ekki fyrir endann á.
Realisminn og natúralisminn voru tvö stig á sama ferli, tvenn
viðhrögð skálda við raunveruleika á villigötum. Þessi viðbrögð
reyndu á skyldan hátt að draga fram ruglinginn í þessu sam-
54