Eimreiðin - 01.01.1974, Blaðsíða 62

EIMREIÐIN
þó í framhjáhlaupi nefna nokkur nærtækari dæmi, eins og sum-
ar af sögum Svövu Jakobsdóltur með hlutlægnislegri stilað-
ferð (sbr. Kafka), eða síðustu skáldsögur Ilalldórs Laxness, t.
d. Guðsgjafaþulu, einkum með tilliti til hlutlægnislegrar form-
aðferðar (sbr. gotnesku skáldsöguna). Og auðvitað notar vis-
inda- eða „science fiction“-skáldsagan vísindaleg vinnubrögð,
þrátt fyrir fantastískt eðli sitt — eða vegna þess.
Allar þessar skáldsögur leggja mikið upp úr því að vera nán-
ast heimildaskáldskapur „í þykjustunni“ og ganga yfirleitt mun
lengra í plat-hlutlægni og plat-fræðimennsku sinni en þær
skáldskaparhefðir, sem áður voru ræddar. Þær gera öðrum
þræði grín að þeim síðarnefndu. sem taka aðferðir sinar alvar-
lega, en henda um leið á ýmis grundvallarvandamál, sem stafa
af þessum aðferðum þeirra. Með hlutlægnisaðferðum sínum
stefna þessar skáldsögur ekki aðeins að því að sannfæra les-
andann um raungildi efniviðar síns, þ. e. hugveruleikans, og
gera hið ósennilega ekki aðeins sennilegt, heldur satt. Þær
kannski fyrst og síðast reyna að sýna fram á — óbeint fremur
en heint, í aðferð fremur en efni — hversu skammt vísindi og
viðmiðanir þeirra og nálganir ná til að lýsa og skýra mann-
eskjuna og Iieim hennar. Og sá heimur er frá þeirra sjónarmiði
ekki umhverfis liana, umheimur eða útheimur, lieldur fyrir
handan og innan, hugarheimur, innheimur.
Ég sagði hcr að framan, að svo virtist sem lilutlægnislegar,
fræðilegar hókmenntahefðir risu upp í tiltölulega háþróuðum
samfélögum, og svo er auðvitað einnig á tuttugustu öld, á há-
punkti tækninnar, þar sem er dókumentarisminn. I lionum,
eins og öðrum hliðstæðum hcfðum. felst einmitt trú á mátt
fræðanna og megin. En að sama skapi er nú einnig uppi ekki
minna útbreidd uantrú á gildi þessara hinna sömu fræða og
fylgifiska þeirra. Þessi vantrú birtist bæði í t. d. ókerfisbundn-
um lifsstil ýmiss konar, (sem ekki er hægt að fara út í hér),
og í andspyrnubókmenntum eins og fantasíum af ýmsu tagi,
sem blómstra nú ekki síður en dókumentarisminn víða um
lönd, — við kannski meiri almannahylli en menntamanna, (sem
ekki er heldur hægt að fara út í hér).
Þessar hókmenntahefðir átrúnaðar annars vegar og vantrúar
hins vegar á gildi raunkannaðs tækniheims eru þannig að öllu
jöfnu aðskildar, jafnvel stríðandi, og ég leyfi mér að alhæfa
svo að segja þetta tvö grundvallaröfl skáldskapar í dag.
Ég get ekki stillt mig um að minnast í lokin á dæmi um verk,
sem knúð er af báðum þessum öflum og gerir sér, að þvi er
virðist, grein fyrir viðsjárverðri togstreitu þeirra í nútímanum.
62