Eimreiðin - 01.01.1974, Blaðsíða 57

EIMREIÐIN
leikastig en það félagslega, þá eru þau ekki tekin gild, vegna
þess að þau koma ekki fram á mælitækjum, eru ekki vísinda-
lega sannanleg. Sem sé, þau fyrirfinnast hvergi nema i ímynd-
unarafli, hugskoti, liugarburði einstaklinga. Og sá vettvangur
er alhörðustu (en ekki öllum) höfundum þessara skáldskapar-
hefða óviðkomandi og framandi.
III.
Þá er ekki úr vegi að spyrja (eins og raunar hefur stundum
verið gert), hvort ekki sé vænlegast að láta visindin sjálf um
að kanna og nvta hlutveruleikann sem viðfangsefni? Hafa bók-
menntir nokkru þar við að bæta, sem máli skiptir? Er hálf-
vísindalegt bjástur þeirra nokkuð annað en hálfkák?
Þvi miður er þetta æði oft svo. Hin skáldlega úrlausn þessara
bókmenntahefða á raunkönnuðu söguefni er alltof oft hrá
endurprentun hins dókumentaríska efniviðar, dautt registur
raunsannra atburða og umhverfis. Heimildirnar sjálfar, skráð-
ar eða óskráðar, um löngu liðna fortíð eða nýliðna samtíð hafa
tilhneigingu til að binda liendur skáldsins, halda niðri skáld-
legu innsæi og köfun, áræðni í túlkun og framsetningu. Jafn-
vægi fræða og skáldskapar er of óstöðugt.
Hér set ég að visu fram fullvrðingar. Og frá þeim er nokkur
fjöldi undantekninga, þar sem þessar skáldskaparhefðir rísa
hæst og sanna auðvitað tilverurétt sinn. En því miður gefst hér
ekki tóm til nákvæmrar rökfærslu og rökræðu um einstök verk
og einstaka höfunda. Skulu þó tilfærð örfá dæmi. Raunkönnun
£ola á t. d. viðfangsefnum Rougon-Macquart sagnahringsins
kemur i beztu sögunum hvergi i veg fyrir frjóa uppyrkingu
hinna sönnu efnisþátta, skipan þeirra i nýtt, skáldlegt — fyrst
og fremst siðferðilegt — samhengi (t. d. i L‘assommoir), þótt
^in natúraliska smásmygli umhverfislýsinganna dragi úr mætti
verkanna i heild. Sama verður ekki sagt um „skáldskap“ Gon-
court-bræðranna á sama tímabili; hann verður dókumentar-
iskri tilgerð fullkomlega að bráð (sbr. hina kostulegu skrum-
skælingu Marcel Prousts á þeim bræðrum í siðasta bindi A la
i'echerche du temps perdu) og er að lokum aðeins heimild um
sig sjálfan og sínar bókmenntalegu/vísindalegu öfgar. Tæpast
er það nú tilgangur heimildaskáldskapar.
Goncourt-bræður telja sumir eina fvrstu fyrirrennara dóku-
oientarista nútímans. Ég er til dæmis þeirrar skoðunar, að
annáluð langloka Sundmans um loftsiglingu Andrées verk-
fi'æðings verði heimildum sinum að bráð á svipaðan hátt. Þar
þrengir formið og aðferðin svo að efninu, að það kafnar sjálft,
57