Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.05.2004, Blaðsíða 16

Rannsóknin Fátækt á íslandi felur m.a. í sér það nýmæli að
sett er fram aðferð til að nálgast og útfæra til gjalda lágmarks-
framfærslu og meta hvort lífeyrir Tryggingastofnunar og
lægstu laun dugi til að standa undir þeim útgjöldum. Þar er
byggt á framfærsluþáttum sem hið opinbera hefur skilgreint.
Niðurstöður sýna að lágmarksframfærsla einstaldings var
100.750 krónur á mánuði í nóvember árið 2000. Alla bótaþega
vantaði 40.000 - 50.000 krónur á mánuði til að hafa fyrir lág-
marksframfærslu. Ljóst er að fátækt á íslandi er tilkomin
vegna brotalama í velferðarkerfinu. I bókinni Fátækt á Islandi
eru lagðar fram tillögur til úrbóta sem talið er að draga muni
úr fátækt. Þær felast m.a. í því að hækka lífeyri til jafns við
lágmarksframfærslu einstaklings og að dregið verði úr skerð-
ingum á lífeyri og barnabætur. Flarpa taldi nauðsynlegt að fá
úr því skorið hvað slíkar aðgerðir kostuðu hið opinbera og fékk
Þjóðhagsstofnun til að reikna það út. Niðurstaðan er sú að út-
gjöld velferðarkerfisins, sem voru 19,1% af landsframleiðslu
árið 1999, verði nálægt 22,5% af landsframleiðslu. ísland yrði
þrátt fyrir það enn með lægst útgjöld til velferðarmála af
landsframleiðslu á Norðurlöndunum en lífskjör lágtekjufólks
og lífeyrisþega myndu stórbatna og fátækum fækka verulega.
í bók sinni vitnar Harpa í líkan Díönu B. Dutton af vítahring
fátæktar og sjúkdóma. Dutton segir hina fátæku almennt við
verri heilsu en þá sem betur eru settir félags- og efnalega í
samfélaginu, en einnig hitt að verra heilsufar leiði til minni
vinnugetu og lægri tekna. I samspili fátæktar og sjúkdóma
segir Dutton að greina megi ákveðna lykilþætti í lífi og að-
stæðum fátæks fólks: óhagstæð og erfið umhverfisáhrif, and-
legt álag, félagslega einangrun, óheilbrigðan Iífsstíl og ófull-
nægjandi heilsugæslu. Allt leiðir þetta til verra heilsufars.
í líkaninu er gert ráð fyrir að menntun hafi áhrif á efnahag,
fólk með meiri menntun hefur almennt hærri tekjur. Hinir ó-
menntuðu verða oft að taka að sér áhættusöm og óþrifaleg
störf. Dutton nefnir líka andlegt álag sem fylgir fátæktinni og
slíkt álag getur haft áhrif á heilsufarið, bæði andlega og líkam-
lega. Það fylgir einnig fátæktinni að búa ekki aðeins við and-
legar og líkamlegar þrautir heldur einnig við smán. Fólk er
brennimerkt, það lifir við niðurlægingu ásamt auðmýkingu
vegna viðhorfa annarra. Slík viðhorf valda einstaklingunum
skaða og skerða sjálfsvirðingu þeirra. Félagsleg einangrun er
annar fylgifiskur andlegs álags hjá lágtekjufólki. Takmörkuð
félags- og menningarleg þátttaka endurspeglar vanmátt og
hömlur og er einkenni hinna fátæku. Félagsleg einangrun er
sérstakt vandamál hinna fátæku og lágtekjuhópar eru einnig íl
minni félagslegum samskiptum en þeir sem eru betur efnað-
ir. Þetta endurspeglast í rannsókn Hörpu Njáls um aðstæður
fátækra á Islandi við upphaf nýrrar aldar.
Ofullnægjandi heilsuvernd er einn þáttur í líkani Duttons. Vert
er að benda á í þessu sambandi að samkvæmt
mati Tryggingastofnunar ríkisins hefur lyfjakostn-
aður hækkað um 44% á árunum 1990-1996 og
læknisþjónusta, sem hefur verið ódýr, hækkað
verulega.
Harpa Njáls greinir nokkra þætti hjá viðmælend-
um sínum sem iangvarandi erfiðleikar og bágar
aðstæður hafa í för með sér. Þannig nefna allir tíu
viðmælendur hennar að þeir finni fyrir kvíða,
þunglyndi, þreytu, heilsutapi, missi efnalegs ör-
yggis og sorgartilfinningu. Níu tala um vanmátt
vegna barna, lélega sjálfsmynd og reiðitilfinningu.
Atta nefna verki í baki og höfði, sjö álitshnekki,
fimm breytta sjálfsímynd og tveir erfiðleika í
hjónabandi og sjálfsvígs- eða dauðahugsanir.
Þá nefna allir viðmælendur verri heilsu eða
stöðu, minni vinnugetu, félagslega einangrun,
andlegt álag, tilfinningalegt álag, niðurlægingu
og auðmýkingu, takmarkaða félagslega þátttöku,
litla þátttöku í menningaratburðum, minni fé-
lagsleg samskipti og lélegra mataræði. Níu nefna
skerta sjálfsvirðingu, átta telja vanda fátæktar
koma niður á börnunum og þrír segja börn sín
með þráláta sjúkdóma.
Börn og fátækt
Heilsa barnanna er því í húfi. Rannsókn Hörpu
Njáls var gerð árið 2000 og fjallar um áhrif efna-
legra aðstæðna á félagslega þátttöku unglinga og
líðan og nær til unglinga í 9. og 10. bekk grunn-
skóla Reykjavíkur. Niðurstöðurnar sýna að ungl-
ingar, sem sögðust búa við erfiðan efnahag,
höfðu lakari heilsu bæði andlega og líkamlega en
hinir sem bjuggu við betri aðstæður. Saman-
burðarrannsóknir Matthíasar Halldórssonar og
fleiri 1999 og 2000 sýndu að þeir sem búa við
verri félagslegar og efnalegar aðstæður búa jafn-
framt við lakara heilsufar. Rannsóknin sýndi skýr
tengsl milli heilsufars barna 2-17 ára og félags-
og efnahagslegrar stöðu foreldra þeirra því að
þau sem ver eru sett búa jafnframt við verra
heilsufar.
Harpa bendir á hve það fer illa með börn að búa
við fátækt. Börn, sem alast upp við skort, hafa
minni möguleika á þátttöku í félagslífi og byrja
snemma að standa hjá og stór hluti barna er
þannig lamaður til lífstíðar.
Tímarit hjúkrunarfræöinga 2. tbl. 80. árg. 2004