Morgunblaðið - 08.04.1983, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. APRÍL 1983
Minningar um
Walter Benjamin
Erlendar
bækur
Siglaugur Brynleifsson
Gershom Scholem: Walter Benja-
min — The Story of a Friendship.
Faber and Faber 1982.
Gershom Scholem fæddist í
Berlín 1897. Hann var 17 ára þeg-
ar hann kynntist Walter Benja-
min 1915. Scholem hélt til Palest-
ínu 1923 og vann þar sitt ævistarf
við hebreska háskólann í Jerúsa-
lem. Hann flutti fyrirlestra við þá
stofnun bæði á ensku, þýsku og
hebresku. Rit hans fjölluðu um
heimspeki og trúarbrögð gyðinga,
Kabbalah, symbolisma og mystík.
Hann er talinn meðal kunnustu
fræðimanna gyðinga í þeim efn-
um. Hann skrifaði einnig minn-
ingar sínar úr æsku. Gershom
Scholem lést í Jerúsalem 20.
febrúar 1982.
Þetta rit kom fyrst út hjá Suhr-
kamp 1975 og er þýtt á ensku af
Harry Zohn. Eins og segir í undir-
titli, eru þetta minningar Schol-
ems um nána vináttu hans og
Walters Benjamins, en þeir kynnt-
ust eins og áður segir 1915, Benja-
min var þá 23ja ára og Scholem 17
ára. Þeir fundu hvor annan og
ræddu endalaust um þau málefni,
sem þeim þótti brýnust og þá voru
upp á teningnum, mörg þeirra
snertu þjóð þeirra og sérstöðu,
sem gyðinga, önnur snertu allan
heiminn, listir og bókmenntir,
heimspeki og trúarbrögð, tíminn
leið hratt og viðfangsefnin voru
óþrjótandi. Þegar þeir gátu ekki
hist, þá skrifuðust þeir á.
Scholem lýsir þessum dögum og
slíkir dagar voru ekki óalgengir,
að minnsta kosti meðal nokkurs
brots þeirra, sem höfðu jafnvel
meiri áhuga á lifandi menningar-
arfi en þeim fræðum, sem þeir
hlutu að stunda og sem voru þá
forsendan að því að geta notið
þessa menningararfs og ávaxtað
hann. Og það gerðu þeir báðir svo
sannarlega. Walter Benjamin er
nú álitinn hafa verið einhver
snjallasti bókmenntagagnrýnandi
þessarar aldar og Scholem fremst-
ur fræðimanna í trúarbragðasögu
þjóðar sinnar og dulspeki þeirra
trúarbragða.
Þrátt fyrir skugga styrjaldar-
innar, lifðu þeir báðir æsku sína í
umhverfi sem var nokkurnveginn
siðað, að minnsta kosti á yfirborð-
inu. Borgarastéttin kunni ennþá
mannasiði, og menn fóru í skóla til
að menntast. Fyrirmynd þeirrar
menntunar var húmanisminn,
skilningur og góður vilji meðal
mannanna. Þessi heimur átti ekki
langt eftir. Scholem hvarf til Pal-
estínu 1923, taldi sig sjá merki um
ógnir og skelfingar í náinni fram-
tíð. Benjamin flúði land þegar
pöpullinn náði völdunum og svipti
sig lífi á flótta undan böðlum
þjóðar sinnar 1940.
Þessar minningar um Benjamín
eru þær merkustu og marktæk-
ustu sem til eru og þar með ómet-
anlegar. Þessi samantekt er ekki
aðeins æviminning, þetta er
menningarsöguleg heimild og ber í
sér andrúmsloft tíma sem eru
þrátt fyrir margvíslegar skugga-
hliðar algjör andstæða tíma, sem
einkennast af skuggahliðum fyrri
tíma og trúðleikum.
Silkitromman sýnd að nýju
Tónlist
Jón Þórarinsson
Það var mikill viðburður, þeg-
ar ópera Atla Heimis Sveinsson-
ar, Silkitromman, við texta eftir
Örnólf Árnason var frumsýnd í
Þjóðleikhúsinu á Listahátíð í
fyrrasumar, og var ítarlega sagt
frá frumsýningunni hér í blað-
inu 9. júní 1982. Sýningin vakti
líka áhuga, jafnvel meðal gesta
af fjarlægum löndum. Fljótlega
barst leikhúsinu boð um að sýna
óperuna á listahátíð í Caracas í
Venezuela nú í vor. Það boð var
þegið, og verður lagt upp í förina
þangað á næstunni.
Af þessu tilefni er efnt til
nokkurra sýninga á óperunni
hér, og var hin fyrsta að kvöldi
skírdags, 31. f.m. Skipan í hlut-
verk er hin sama og var á sýn-
ingunum í fyrra, að því undan-
skildu, að Garðar Cortes hefur
tekið við því hlutverki, sem
Kristinn Sigmundsson hafði á
hendi í fyrra, en Kristinn er nú
við söngnám og störf í Vínar-
borg. Breytingin er þó í raun
meiri en mannaskipti í hlut-
verki. Hlutverkið er í upphafi
skrifað fyrir tenorrödd, en hafði
í fyrra verið umritað í skyndingu
fyrir baritonrödd Kristins, því
að enginn tenor virtist þá í bili
tiltækur. Nú var það aftur fært
til upprunalegs horfs fyrir ten-
orrödd Garðars. Hygg ég, að sú
raddskipan megi teljast eðlilegri
og æskilegri, þótt Kristinn gerði
persónunni vissulega eftirminni-
leg skil. Garðar Cortes kom
einnig glæsilega fyrir, og varð
ekki annað heyrt eða séð en að
hann hefði hlutverkið fyllilega á
valdi sínu, þótt erfitt sé og æf-
ingatími muni hafa verið naum-
ur.
Þrátt fyrir skemmtilega
sviðssetningu Sveins Einarsson-
ar, örugga tónlistarstjórn Gil-
berts Levine og ágæta frammi-
stöðu flytjenda, virtist eitthvað
daufari svipur á sýningunni nú á
skírdagskvöld en var á frumsýn-
ingunni í fyrra. Sum atriði sýnd-
ust nú nokkuð langdregin, en
önnur varla eins lífleg og
spennumögnuð og þá. En þetta á
væntanlega eftir að lagast á
næstu sýningum, og vonandi á
Silkitromman eftir að koma
Suður-Ameríkumönnum fyrir
sjónir, líkt og okkur hér heima í
fyrra, sem skemmtilega hnyttið
og nýstárlegt verk, litríkt og á
stundum áhrifamikið.
Þjóðleikhúsinu og Caracas-
förum þess er óskað góðs gengis
og fararheilla.
Jón Þórarinsson
Minningaralbúm
um Gunnar Ormslev
Hljóm-
plotur
Birgir ísl. Gunnarsson
Það var árið 1952. Á sviðinu í
Gamla Bíói stóðu tveir tenórsaxó-
fónleikarar og blésu hvor í kapp
við annan. Þeir háðu einskonar
einvígi á hljóðfæri sín. Þetta voru
þeir Ronnie Scott frá Englandi og
Gunnar Ormslev frá íslandi.
Mörgum okkar, sem sátum úti í
sal og hlýddum á, fannst hinn 24
ára gamli fslendingur ekkert síðri
og jafnvel mætti kalla hann sig-
urvegara. Ronnie Scott hafði þá
getið sér góðs nafns í Englandi og
hefur reyndar haldið áfram að
spila alla tíð síðan en er þó fræg-
astur fyrir góðan jazz-klúbb í
London, sem ber nafn hans.
Gunnar Ormslev hélt líka
áfram að spila eða allt þar til
hann lést skyndilega fyrir aldur
fram þ. 20. apríl 1981. Jazzvakn-
ing hefur nú gefið út tveggja plötu
albúm til minningar um Gunnar.
Ber það nafnið: „Gunnar Ormslev.
Jazz í 30 ár.“ Verður hér fjallað
nokkuð um þessar plötur.
Á þessum fjórum plötusíðum
eru lög, sem spanna yfir tímabilið
1949-1979. Á árunum 1950-60
var jazz-Iíf fjörugt hér í Reykja-
vík. Frægir erlendir kraftar sóttu
okkur heim og í Breiðfirðingabúð
voru haldnar jazz-samkomur með
fyrirlestrum og hljóðfæraleik.
Þegar þetta er haft í huga, er það
furðulegt hvað lítið er til af upp-
tökum með okkar bestu mönnum
frá þessum tíma. Það kemur fram
í ágætu yfirliti Vernharðar Linn-
et á plötuumslaginu, að það er
nánast tilviljun að hægt var að
grafa upp elstu upptökurnar á
þessari plötu og oft eru þær gerð-
ar af vanefnum við frumstæðar
aðstæður.
Fyrsta lagið á plötunni er
sænska þjóðlagið frá Vermlandi
(Ack Vármland du sköna). Það er
frá árinu 1952, kom þá út á
78-snúninga plötu og er eina lagið
sem gefið var út á hljómplötu
undir nafni Gunnars Ormslev
meðan hann lifði. í þessu lagi fet-
aði G.O. í fótspor Stan Getz, sem
hafði blásið þetta sama lag inn á
plötu árið áður. Stan Getz hafði
greinilega mikil áhrif á G.O., bæði
tón og tækni.
Næsta lag, Hallelujah, er elsta
upptaka, sem fannst með G.O., frá
árinu 1949. Síðan korria nokkur
lög frá árinu 1950, þar sem G.O.
leikur með ýmsum ungum
mönnum, m.a. með hljómsveit
Björns R. Einarssonar og hafa
þeir komið mikið við sögu ís-
lenskrar tónlistar. Það er gaman
að heyra sóló og útsetningar þess-
ara manna, sem flestir voru korn-
ungir þá. f þessum lögum koma
þegar fram einkenni Gunnars
Ormslev á tenór-saxófóninn, hinn
mjúki og mildi tónn og frábær
tækni.
síðasta lagið á þessari hlið,
Perdído, er tekið upp á hljómleik-
um í Austurbæjarbíói, þar sem
tvær bandarískar stórstjörnur
komu fram með ísienskum hljóð-
færaleikurum, þ.e. þeir Tyree
Glenn, víbrafón- og básúnuleikari
og Chee Konitz, altó-saxófónleik-
ari. í þessu lagi átti Gunnar
glæsilegt sóló. Þessir tónleikar
eru mjög eftirminnilegir fyrir
okkur sem þá sátu. Bandaríkja-
mennirnir voru hvor með sinn
stíiinn og léku ólíka tónlist. Þeir
gátu þó sameinast með íslensku
strákunum í djammi því, sem
fram kemur á plötunni. Þó að
upptakan sé ekki góð, er mikill
fengur að því að hún skuli hafa
varðveist.
Á hlið 2 eru upptökur frá árun-
um 1955—59. Fyrsta lagið er
Gunnar’s Blues, tekið upp á
„jamm-session" í Breiðfirðinga-
búð 8. jan. 1955. Maður finnur að
nú blæs Gunnar af meira öryggi
en áður og þarna á hann glæsi-
legan einleik. Næstu þrjú lög eru
frá árinu 1959, en það eru upptök-
ur úr Framsóknarhúsinu þar sem
austurríski píanóleikarinn Fried-
rich Gulda, sem hér lék með sin-
fóníuhljómsveitinni, settist við pí-
anóið og lék jazz með Gunnari
Ormselv og félögum. Þegar hlust-
að er á þessar upptökur þarf ekki
að efast um að Gunnar hefur þá
verið kominn í röð fremstu ein-
leikara í Evrópu. Það er rétt sem
segir á plötuumslaginu að það er
ómetanlegt að Kristján Magnús-
son, pínaóleikari, skyldi hafa fest
þessa sessjón á band. Hlustið t.d.
á tóninn og sveifluna hjá G.O. í
laginu „Lady Be Good“.
Síðasta lagið á hlið 2 er tekið
upp í Austurbæjarbíói 1. okt.
1959, þar sem Gunnar leikur með
tríói Jóns Páls. Fyrsta lagið á hlið
3 er einnig tekið upp við sama
tækifæri. I þessum lögum kveður
nokkuð við annan tón. Fágaður
blær yfir öllu, en ólgandi sveiflan
undir niðri leynir sér ekki. Á þess-
ari hlið eru síðan lög frá árunum
1960—76, aðallega tekin upp í út-
varpssal. Þarna eru betri upptök-
ur en áður og síðasta lagið á þess-
ari hlið er tekið upp í steríó.
Þarna er hvert snilldarverkið á
fætur öðru. Ég nefni t.d. „Laura",
eina af þessum ballöðum saxó-
fónleikara, sem Gunriar leikur af
miklum næmleik. Þarna má finna
skemmtilegan samleik Gunnars
og Viðars Álfreðssonar í lögunum
Gunnar Ormslev
Blue Daniel og Big D. svo og milli
Gunnars og Rúnars Georgssonar,
þar sem báðir leika á tenórsaxó-
fóna í laginu Slow but Sure. í lag-
inu Lover Man leikur Gunnar á
altó-saxófón sitt upprunalega
hljóðfæri. Hann kann sannarlega
tökin á því hljóðfæri einnig, þó að
mér hafi alltaf fundist hann
skemmtilegri á tenór-saxófóninn.
í yngstu upptökunum á þessari
hlið er Gunnar farinn að nálgast
fimmtugt, fullþroska listamaður,
fágaður ef svo ber undir, en neist-
inn á fullu.
Á hlið 4 kemur fyrst upptaka
frá Moskvuútvarpinu í júlí 1957,
þar sem Gunnar leikur með félög-
um sínum lagið „Little White Li-
ers“. Þeir léku þar á heimsmóti
æskunnar. í þessu lagi er kraft-
mikill og skemmtilegur leikur og
engin furða, þó að þeir félagar
hafi verið sæmdir gullmerki
mótsins sem besta jazzhljóm-
sveitin. Á þessari hlið er einnig
upptaka frá danska útvarpinu frá
árinu 1978. Þar leikur G.O. einleik
með „Radioens Big Band“ og er
einleikur hans þar með miklum
ágætum. Á þessari hlið eru einnig
tvö verk eftir Gunnar Reyni
Sveinsson. Fyrra verkið er eins-
konar kammerjazzverk, sem ber
höfundi sínum gott vitni. Hitt
verkið er frá árinu 1979, tileinkað
Andrési Ingólfssyni, saxófónleik-
ara, sem andaðist fyrir aldur
fram árið 1978. Þetta er milt og
fallegt verk og leikur Gunnars þar
stórgóður.
í þessari grein hefur fyrst og
fremst verið fjallað um leik
Gunnars Ormselv á þessum plöt-
um. Margra annarra, sem þar
koma fram mætti og minnast, en
það verður ekki gert hér.
Til þessarar útgáfu er mjög
vandað. Gunnar Reynir Sveinsson
ritar stuttan inngang, Vernharð-
ur Linnet ritar stuttlega um
Gunnar og getur um, hverjir leiki
í hverri upptöku og hvar hún hafi
farið fram. Það er gert af ná-
kvæmni, þó að það hafi vafalaust
verið erfitt að finna út úr þessu
svona löngu eftir á, eins og höf-
undur getur um. Sjálfum hefði
mér fundist fara betur á því að
tímaröð hefði ráðið röð laganna,
en hún riðlast stundum.
Fleiri koma og við sögu, bæði
myndlistarmenn og aðrir, sem
ekki verður getið hér.
Það er mikill fengur að þessari
útgáfu. Hún er að hluta saga ís-
lenskrar jazz-tónlistar og færir
okkur heim sanninn um, hvílíkur
snillingur Gunnar Ormslev var.
Þessi kurteisi og hlédrægi lista-
maður hófst upp í æðra veldi, þar
sem hann blés á saxófóninn á
sviði eða hljómsveitarpalli. Á
slíkum stundum átti hann heim-
inn — og við hin fáum svolitla
hlutdeild í þessari eign með því að
bregða þessum plötum á fóninn.