Morgunblaðið - 08.04.1983, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, föSTUDAGUR 8. APRÍL 1983
17
George Stigler: Eru atvinnu-
rekendur óvinir atvinnufrelsis?
Hannes H. Gissurarson skrifar frá Bretlandi
George Stigler, nóbelsverð-
launahafinn í hagfræði þetta árið,
flutti fyrirlestur í Institute of
Economic Affairs í Lundúnum í
september og fór orðum um þá
þróun, sem verið hefur mörgum
frjálslyndum mönnum áhyggju-
efni — sífelld aukning ríkisaf-
skipta. Fyrirlesturinn, sem var
hinn fróðlegasti, var nýlega gefinn
út í bæklingi, The Pleasures and
Pains of Modern ('apitalism (Insti-
tute of Economic Affaris, London
1982).
Hvernig má skýra þessa aukn-
ingu ríkisafskipta? Austurríski
hagfræðingurinn Joseph Schump-
eter hafði eina skýringuna. Hún
var sú, að menntamennirnir,
blaðamenn, kennarar, félagsmála-
frömuðir og aðrir þeir, sem móta
skoðanir okkar, græfu undan
markaðsskipulaginu vegna skiln-
ingsskorts og eða fjandskapar við
markaðslögmálin. Þess má geta,
að Jónas Haralz nefnir þessa skýr-
ingu í bók sinni, Velferðarríki á
villigötum.
Bandaríski hagfræðingurinn
James M. Buchanan hefur aðra
skýringu, en hann kom til Islands
í september (reyndar af sama
þinginu og Stigler kom af til Bret-
lands), þingi Mont Pélerin-sam-
takanna í Berlín og flutti fyrir-
lestur í Háskóla íslands. Skýring
hans er sú, að þær leikreglur, sem
gildi í lýðræðislegum stjórnmál-
um okkar daga, neyði leikendurna
til að auka ríkisafskipti, hvort sem
þeir ætli sér það eða ekki. Jónas
Haralz nefnir þessa skýringu
einnig í bók sinni, og Ólafur
Björnsson ræðir lauslega um hana
í bókinni Frjálshyggja og alræðis-
hyggja.
Stigler telur báðar þessar skýr-
ingar að nokkru marki réttar. En
hann bætir við þriðju skýringunni
í bæklingi sínum. Hann bendir í
upphafi máls á tvær óumdeilan-
legar forsendur. Önnur er sú, að
atvinnufrelsið sé neytendum í hag.
Ekki sé því að vænta frá þeim
margra tiilagna um takmörkun
atvinnufrelsis. Hin forsendan er
sú, að framleiðendur, stjórnendur
fyrirtækja og atvinnurekendur,
séu mjög öflugur hagsmunahópur.
Og hann spyr: er líklegt, að aukn-
ing ríkisafskipta hefði orðið svo
víðtæk, ef þessi hagsmunahópur
hefði barist gegn henni af öllu
sínu mikla afli? Svarið er neit-
andi. Ályktunin, sem Stigler dreg-
ur af forsendum sínum, er því sú,
að atvinnurekendur hafi í verki
líklega verið óvinir atvinnufrelsis,
þótt menntamenn kunni í orði að
hafa verið verri. Framleiðendur
kæra sig sumir ekki um sam-
keppni, því að hún knýr þá til að
þjóna neytendum.
Geta atvinnurekendur sam-
kvæmt því ekki látið sér vel líka
þessa þróun? Hafa þeir nokkra
ástæðu til óánægju? Jú, svarar
Stigler. Þessi þróun er þeim öllum
í óhag, þegar til langs tíma er lit-
ið, þótt einstakir atvinnurekendur
hafi stundum hag af einstökum
takmörkunum. Stigler rekur ýmis
dæmi, háa skatta, reglugerðafarg-
an og fleira, en skýrasta dæmið er,
að arður af hlutabréfum í Banda-
ríkjunum hefur verið fallandi síð-
George W. Stigler, nóbelsverðlauna-
hafi í hagfræði 1982.
ustu áratugina, svo að fjárfesting
í atvinnufyrirtækjum hefur verið
óarðvænleg.
Ráð Stiglers eru gamalkunn ráð
frjálslyndra hagfræðinga: aukið
atvinnufrelsi og harðari sam-
keppni, sem hleypir nýju lífi í
markaðsskipulagið og örvar hag-
vöxt. Hann óttast ekki saman-
burðinn við miðstjórnarskipulagið
austan við Berlínarmúrinn. En
hann segir, að atvinnurekendur
verði að þekkja sinn vitjunartíma,
þeir megi ekki freistast til að nota
ríkisvaldið til að vernda sig gegn
samkeppni. Það sé ekki síst undir
þeim komið, hvort þróuninni verði
snúið við.
Að lestri þessa bæklings lokn-
um má litast um á íslandi og
spyrja, hvaða hlut íslenskir at-
vinnurekendur hafi átt að auknum
ríkisafskiptum. Nokkur dæmi má
nefna um lög, sem sett hafa verið
að kröfu framleiðenda, takmarka
atvinnufrelsi og torvelda því hag-
vöxt. Eitt dæmi er lögin frá fjórða
áratugnum um sölu landbúnaðar-
afurða, en með þeim var hún ein-
okuð. Þau voru sett af Framsókn-
arflokknum til þess að tryggja hag
bænda. Neytendur hafa tapað á
þeim. En hafa bændur grætt á
þeim? Um það má efast. Bændur
kvarta enn um fátækt þrátt fyrir
hálfrar aldar umhyggju Fram-
sóknarflokksins, og þeir eru lík-
lega ekki betur stæðir eftir öll
þessi ár miðað við aðra starfshópa
en þeir voru fyrir setningu lag-
anna.
Annað dæmi er lögin um sölu
sjávarafurða erlendis, en með
þeim var samkeppni í útflutningi
bönnuð. Þau voru sett af Sjálf-
stæðissflokknum til að tryggja
hag íslenskra fiskútflytjenda. Lík-
ur má að því leiða, að þau hafi
dregið úr markaðsöflun erlendis,
tilraunum og framkvæmdum.
Fleiri dæmi má nefna. Innflutn-
ingshöftin frá 1932 til 1960 voru
framleiðendum innlendrar vöru í
hag, en íslenskum neytendum í
óhag. Reglugerðir um lokunartima
matvöruverslana og um leyfi til
bóksölu voru settar að kröfu kaup-
manna, en ekki viðskiptavina
þeirra. Greinilegt er, að Islend-
ingar geta lært sitt hvað af Stigler
eins og aðrir.
Oxford í desember 1982.
Kjósendur
athugiö hvort þiö eruö á kjörskrá. Kærufrestur
er til 8. apríl.
Ef þiö finnist ekki á kjörskrá, vinsamlegast hafiö
samband viö kosningaskrifstofuna, Kjörgaröi,
Laugavegi 59. Símar: 11179, 21201.
A-listinn í Reykjavík.
Góðan daginn!
Sumarfötin komin
Peysur — bolir — buxur — jakkar
— jogging-gallar — íþróttaskór.
Athugið allar vörur sérpantaðar
fyrir Vörumarkaðinn.
Verð við allra hæfi.
Vörumarkaðurinn hl.
sími 86113.
ón las Guðmundsson - Rit I-X
Þjóðskildió
RÓða.
Hinn mikli
listamaður
bundins
og óhundins
máls.
Ljóð I — Ljóð II — Ljóð III — Léttara hjal — Myndir og
minningar — Menn og minni — Æviþættir og aldarfar I —
Æviþættir og aldarfar II — Æviþættir og aldarfar III —
Æviþættir og aldarfar IV.
Almenna bókafélagið,
Austurstræti 18, sfmi 25544. — Skemmuvegi 36, Kóp. Sími 73055.