Morgunblaðið - 08.04.1983, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. APRÍL 1983
Verndun menn
ingarminja
Statens Kulturminnerád í Nor-
egi hefur látið taka saman fróð-
legan og ríkulega myndskreyttan
bækling sem Universitetsforlaget
í Osló gaf út í byrjun þessa árs og
heitir Har kommunen noen for-
tid? — eða Er sveitarfélagið án
fortíðar?
í ritlingnum er fjallað •
verndun forgengilegra menning
arminja, einkum húsa. Áhugi á
þessari minjavernd hefur vaxið i
Noregi á undanförnum árum eins
og í öðrum menningarlöndum. Við
íslendingar höfum síður en svo
verið eftirbátar annarra í þessum
efnum eins og dæmin sanna jafnt
í höfuðborginni sem um land allt.
Einstaklingar, áhugamannahópar,
samtök og sveitarfélög hafa beitt
sér fyrir margvíslegri minjavernd
af því tagi sem um er rætt í hinu
norska riti. Af ríkisins hálfu hefur
hér á landi verið stutt við bakið á
slíkri starfsemi, einkum með
styrkveitingum bæði á fjárlögum
og úr Húsafriðunarsjóði. Þá hefur
Þjóðhátíðarsjóður sem ávaxtar
ágóða af sölu þjóðhátíðarmyntar
1974 einnig veitt marga styrki á
þessu sviði og með því að kynna
sér þau viðfangsefni sem hann
hefur stutt, sjá menn vel hinn víð-
tæka áhuga á verndarstarfi og
nær það jafnt til húsa sem flug-
véla og skipa.
1 upphafi norska bæklingsins er
á það bent að ör þróun eftir síðari
heimsstyrjöldina, ný tækni, skipu-
lagshugmyndir og breytt viðhorf
hafi orðið til þess að ráðist hafi
verið í framkvæmdir sem hafi
stórtækari áhrif á umhverfi okkar
en nokkru sinni fyrr í sögunni.
Verði ekki gjörbreyting á afstöðu
manna til menningarlegs um-
hverfis, segir höfundurinn Morten
Krogstad, líði ekki á löngu þar til
við höfum rutt öllu úr vegi sem
minni á fyrri tíma. Menningar-
minjar eigi ekki aðeins heima á
söfnum, heldur eigi umfram allt
að gæta þess að menn séu minntir
á hið liðna í daglegu umhverfi
sínu, eins og það er orðað, það auð-
veldi þeim að taka skynsamlegar
ákvarðanir um framtíðina. Það
hljóti að vera verkefni sveitarfé-
laga að varðveita og viðhalda þeim
minjum sem þar er að finna og
missi gildi sitt séu þær slitnar úr
rótgrónu umhverfi.
Þegar hinar fjölmörgu myndir í
bæklingnum eru skoðaðar, vekur
furðu að það sé fyrst hin síðari ár
sem menn hafi tekið til við að
hirða um gömul hús og eignir og
leggja rækt við þá endurreisn sem
þar er lýst. Það sést einnig á
myndunum hve mikilvægt er að á
milli nýrra og gamalla bygginga
ríki eðlilegt jafnvægi, því að hið
nýja spillir ekki aðeins hinu gamla
heldur öfugt. í þessu efni eins og
flestum öðrum er nauðsynlegt að
sætta ólík sjónarmið og kröfur.
Ekki er unnt að segja að þessi
bæklingur sé óhlutdrægur, hvorki
texti né myndir. Tilgangurinn með
útgáfu hans er sá að hvetja menn
til að leggja sig fram um varð-
veislu menningarminja. Við að
lesa bæklinginn og skoða mynd-
irnar í honum undrast maður
einna mest að hann skuli ekki
hafa verið gefinn út fyrr.
Frá ráðherrastól
til refsivistar
Bókmenntír
Erlendur Jónsson
Jón Sigurðsson: ÍSLANDSRÁÐ-
HERRANN f TUGTHÚSIÐ. 119 bls.
Bókaútg. Menningarsjóðs. Rvík,
1982.
»Sagan af Alberti og ævintýrum
hans,« stendur á titilsíðu þessarar
bókar. Jón Sigurðsson segir frá
því hvernig Alberti blandaðist
með tvennum ólíkum hætti inn í
islenska sjálfstæðisbaráttu. f
fyrsta lagi greiddi hann fyrir því
að íslendingar fengju heima-
stjórn. Hann varð þá um stund
tákn frjálslyndis, skilnings og
stjórnvisku. Tveim dögum fyrir
kosningarnar 1908 varð hann svo
uppvís að svikum og falsi. Þá voru
flestir íslendingar farnir að hugsa
hærra — til sjálfstæðis og skiln-
aðar frá danska ríkinu. Fall Al-
bertis varð þeim tromp á hendi
sem lengst vildu ganga: Úr því
slíkir atburðir gátu gerst í danska
stjórnkerfinu — svo virðulegt sem
það annars var á yfirborðinu —
gætu íslendingar eins stjórnað
málum sínum sjálfir.
Þessi ritgerð Jóns Sigurðssonar
segir langmest frá Alberti sjálfum
og málefnum hans en minna — og
raunar aðeins lítið frá skiptum
hans við íslendinga enda hafa aðr-
ir farið ofan í saumana á þeim
málum. Þó víkur Jón sums staðar
að stöðu mála meðal íslendinga.
Til dæmis útskýrir hann með
ágætum afstöðu Valtýs Guð-
mundssonar. Án samhengis við
þróunina í dönskum stjórnmálum
síðasta áratuginn fyrir aldamótin
hlýtur okkur að ganga fremur
báglega að skilja baráttu Valtýs.
En Valtýr var búsettur í Kaup-
mannahöfn og mátti gerst fylgjast
með málum þar. Stefna hans var
því býsna rökrétt með hliðsjón af
því sem þar var að gerast síðustu
árin fyrir »straumhvörfin« frægu
þegar vinstrimenn leystu íhalds-
menn af hólmi.
Alberti gerðist snemma stór-
svindlari og óreiðumaður. Eigi að
síður slapp hann svo lengi og
komst svo hátt í kerfinu að furðu
gegndi. Þegar hann var loks upp-
vís orðinn og rannsóknarmenn
tóku að kafa ofan í hauginn á
skrifborði hans kom margt grát-
broslegt í ljós. Þar hafði ekki verið
tekið til áratugum saman. Samt
var Alberti í aðra röndina greind-
ur og slunginn. Og slóttugur
stjórnmálarefur á sína vísu, það
er að segja harður og óvæginn í
aðra röndina en að hinu leytinu
laginn að látast og fela og fimur
að verjast árásum andstæðinga.
Sá hefði aldeilis notið sín á sjón-
varpsöld! Hann var dæmigerður
broddborgari síns tíma. Og svo
mikils virtur að sjálfur konungur
heimsótti hann. Það þurfti sann-
arlega nokkuð til. Þar að auki
naut Alberti tiltrúar stálheiðar-
legra manna. Þegar andstæð-
ingarnir tóku um síðir að væna
hann um óheiðarlega meðferð
opinbers fjár greip hann spjótin á
lofti og sendi skeytin snart til
baka: Þetta væru pólitískar
ofsóknir, Og því var trúað. For-
sætisráðherra (en Alberti var
dómsmálaráðherra auk þess sem
hann fór með íslandsmál) gerði
ferð sína heim til hans og spurði
hann í trúnaði og einlægni hvort
nokkuð væri til í aðdróttunum
andstæðinganna!
Þó kom þar að fiskurinn í net-
inu fann möskvana herðast svo af
höfði sér að hann gaf sig fram. 0
»þegar Alberti gaf sig fram og já
aði á sig brot sín,« segir Jón Si>
urðsson, »urðu menn, jafnt san,
herjar sem andstæðingar, furðu
og skelfingu lostnir.* Skömmu áð-
ur hafði dómsmálaráðherrann Al-
berti látið þingið samþykkja lög
þar sem fangavörðum var gert
skylt að þéra fanga!
En hvað kom þessum manni til
að leggja út á svo hála braut í
upphafi? Jón færir ýmis rök fyrir
því. Stórfé það, sem Aiberti dró
sér, fór ekki mest til einkaneyslu í
venjulegum skilningi heldur í
brask sem átti að færa honum
mikinn og skjótfenginn gróða svo
hann gæti ekki aðeins endurgreitt
það fé sem hann hafði tekið
ófrjálsri hendi heldur líka stór-
hagnast sjálfur. Jón lýsir hugsun-
arhætti þessara tíma meðal ann-
ars svo að »það var síður en svo
hneisa að græðast fé skyndilega
og berast mikið á ... það var spil-
að með gengi heilla atvinnuvega,
landshluta, byggðarlaga, fjöl-
skyldna og einstaklinga eins og
ekkert væri sjálfsagðara.« Bók-
hald var þá meira einkamál en nú,
hið opinbera var ekki með nefið
niðri í hvers manns koppi.
En án er illt gengi nema heiman
hafi og telur Jón að frumorsök
ógæfunnar hafi legið í skaphöfn
Albertis sjálfs »og þannig bar
hann með nokkrum hætti skapa-
dóm sinn sjálfur innra með sér.«
Jón vitnar til Sverris Krist-
jánssonar sem komst svo að orði
að uppljóstran Albertis rétt fyrir
kosningarnar um uppkastið 1908
hefði verið hagnýtt hér sem
»fyrsta kosningabomban sem um
Jón Sigurðsson
getur í sögu íslenskra Alþingis-
kosninga.*
Ef til vill rekur það slóða til
þessa máls að pólitískir spekúl-
antar stunda það mjög nú á dög-
um að sprengja slíkar bombur
þegar svo skammt er til kosninga
að andstæðingurinn stendur uppi
berskjaldaður og getur ekki
hreinsað sig fyrr en eftir kosn-
ingar — þegar hann er fallinn og
enginn hefur lengur áhuga á mál-
inu!
Jón Sigurðsson er lipur penni og
frásagnarglaður og að því leytinu
jafnast þessi ritgerð hans á við
bestu sakamálasögu.
Einnig má líta á þetta sem
nokkurs konar nútíma Faust-
sögn: Maður veðsetur — ekki sál
sína heldur æru — og fær um tíma
flest sem hugurinn girnist en
verður síðan að gjalda fyrir með
því að hreppa hið gagnstæða.
Iceland Review
komið út
FYRSTA TÖLUBLAÐ þessa árs
af Iceland Review er komið út.
Meðal efnis I blaðinu má nefna
grein um laxarækt og hafbeit eftir
Magnús Bjarnfreðsson, umfjöllun
Aðalsteins Ingólfssonar um fimm
íslenska listmálara af yngri kyn-
slóðinni, samantekt Dons Brandts
um „Gullskipið" á Skeiðarársandi
og grein eftir Pál Magnússon um
fornleifar í Herjólfsdal í Vest-
mannaeyjum. Auk þess má nefna
litmyndaraðir bæði frá Scandin-
avia today og þætti Vigdísar Finn-
bogadóttur í þeim hátíðahöldum
og ýmislegt fleira. Iceland Review
kemur út ársfjórðungslega og er
Haraldur J. Hamar ritstjóri þess
og útgefandi.
(Fréttatilkynning)
Leitin að hinu óþekkta
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
KÖNNUNARSAGA VERALDAR
í máli, myndum og kortum
eftir Eric Newby.
Inngangur eftir Vivian Fuchs.
Kjartan Jónasson íslenskaði.
Bókaklúbbur Arnar og Örlygs 1982.
Könnunarsaga veraldar er
dæmigerður alþýðufróðleikur til-
reiddur með þeim hætti að bland-
að er saman staðreyndum, furðu-
sögum og ríkulegu úrvali mynda
og korta svo að úr verður
skemmtilegt lestrar- og skoðunar-
efni. Höfundur bókarinnar, Eric
Newby, er sagður „mikill ferða-
garpur og hefur ferðast fótgang-
andi um allar álfur jarðarinnar
nema Suður-Ameríku“. Göngu-
ferðir Newbys hafa verið vel
heppnaðar og hann hefur í þeim
aflað efnis í margar bækur. En
ekki tókst vel til þegar hann lét
ekki göngu um Hindukush-fjöll
nægja heldur reyndi að klífa einn
tindinn. Þá hafði hann ekki erindi
sem erfiði að sögn.
Göngugarpurinn Newby vinnur
sitt helsta afrek sem rithöfundur
því að honum hefur auðnast að
koma fyrir í bók sinni, Könnun-
arsögu veraldar, gífurlegum fróð-
leik sem nær frá fyrstu dögum
mannsins til geimferða nútímans.
Tilvitnun í bók Newbys, kaflann
Hreyfiaflið, segir mikið um við-
leitni hans. Newby spyr hvað hafi
verið svo eftirsóknarvert að „það
rak menn út í opinn lífsháska í
leitinni að hinu óþekkta". Hann
gefur eftirfarandi svar:
„Þar má nefna til verslun, og þá
einkum til að fullnægja eftirspurn
eftir munaðarvöru; þörfin fyrir
nýlendur til að létta á offjölgun
heima fyrir, jafnvel til að flýja
þangað undan innrásarþjóðum;
einnig einskær forvitni (sannar-
lega fyrir hendi ótrúlega
snemma); þörfin fyrir samstarf og
bandamenn út á við; viljinn til að
boða heiðingjum hina einu sönnu
trú sem raunar hélst oft í hendur
við útþenslustefnu og stórveldis-
drauma; áhugi fyrir landfræði-
rannsóknum; löngunin í gull og
silfur; þörfin á að finna nýjar leið-
ir frá Evrópu til Austurlanda sem
um aldir var mönnum ofarlega I
huga; þrælaverslunin; trúin á til-
vist Ástralíu, mikillar álfu í suðri;
vísindarannsóknir og njósnir. Á
20. öld varð landkönnup að sjálf-
stæðu markmiði, stundum vakin
af persónulegum eða þjóðlegum
frægðardraumum. Að verða fyrst-
ur á pólinn; að verða fyrstur til að
klífa hæsta fjall í heimi „vegna
þess að það er þarna". Þessi hvöt
kom líka við sögu í kapphlaupinu
út í geiminn; að verða fyrstur til
tunglsins."
Hjá því verður ekki komist í bók
sem þessari að bera á borð gamlar
lummur. ógrynni bóka er til um
þá Kólumbus og Magellan til
dæmis, einnig kaftein Cook. Ferð-
ir þeirra rifjar Newby upp sam-
viskusamlega. Kapphlaupið um
Suðurpólinn fær ítarlega umfjöll-
um og má Newby eiga það að hann
fellur ekki í freistni dýrkunar á
einstökum pólarförum heldur læt-
ur alla njóta sannmælis. Ná-
kvæmni hans og góður vilji að
segja satt og rétt frá, er aðdáunar-
verður og má segja að honum tak-
ist framar öllum vonum að veita
innsýn í hinar ólíkustu vísinda-
rannsóknir. Lesandinn sem er
vanur þvl að einblínt sé á einstaka
ofurhuga meðal landkönnuða fær
ekki síður upplýsingar um þá sem
urðu að sætta sig við vonbrigði og
ósigra. Það er jákvætt í jafn viða-
mikilii sögu.
Um landnám Íslands og ferðir
víkinga er nokkuð fjallað, en þó
öllu meira um fund Grænlands og
Vínlands. Newby dregur ekki í efa
að norrænir menn hafi komist til
Norður-Ameríku og gert sínar
kannanir þar. Hann skrifar: „Þær
fornu sögur er frá þessum ferðum
greina bera þó vott um slíka kunn-
áttu í siglingafræði að ekki verður
með skynsamlegum rökum efast
um vesturferðir norrænna manna
og að þeir hafi fyrir rúmum 1000
árum siglt frá Islandi til Græn-
lands og N-Ameríku. Er ekki að
efa að víðfeðmar og lítt kannaðar
strandir vesturálfu leyna enn
ýmsum ummerkjum um afrek
þessara manna."
Þýðandinn, Kjartan Jónasson,
hefur þegar á heildina er litið
leyst sitt verk sómasamlega af
hendi. Ekki spilla innskot hans og
athugasemdir sem skipa bókinni í
íslenskt samhengi og eru til
glöggvunar.
Könnunarsaga veraldar er gott
upplýsingarit og getur m.a. verið
skólafólki til hjálpar í sögunámi
þess.