Morgunblaðið - 08.04.1983, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. APRÍL 1983
75 ára í dag:
Jónas B. Jónsson
fyrrv. fræðslustjóri
í sjálfsævisögu Stefáns Zveigs,
„Veröld sem var“, segir hann
þannig frá mannlífi í Vín á árun-
um fyrir heimsstyrjöldina fyrri:
„Asi var ekki einungis talinn
skortur á háttvísi, heldur var
hann í rauninni óþarfur, því í
þessu trausta borgaraþjóðfélagi
með óteijandi smátryggingum og
bankaábyrgðum gerðist aldrei
neitt óvænt. Feður okkar og mæð-
ur, afar okkar og ömmur voru
lánsamari en við, vegur þeirra var
beinn og greiður frá vöggu til
grafar. En samt veit ég ekki hvort
ég öfunda þau. Fjarska þekktu þau
lítið til öfga lífsins og spennings í
því völundarhúsi öryggis, þæginda
og velmegunar, sem þau ólu aldur
sinn í. En sem við höfum kastast
út í straumiðu lífsins og hvergi
fengið að festa rætur til fulls, við
fórnarlömb en þó jafnframt viljug
þý duldra afla, við sem þekkjum
kyrrð, næði og öryggi aðeins sem
hálfgleymda barnagælu — við
höfum fundið spenning og hroll
hins ókunna, hins nýja í hverri
taug. í þraut og gleði höfum við
lifað samtíð og sögu langt út fyrir
mörk okkar litlu persónulegu til-
veru. Þess vegna vita líka hinir
fáfróðustu nú í dag þúsund sinn-
um meira en mestu vitringar feð-
ra vorra. En ekkert fengum við
gefins, allt urðum við að gjalda
dýru verði."
Þannig segist Stefáni Zveig frá,
manni sem lifað hafði eitt mesta
kynslóðabil og harkalegustu tíma-
mót í mannkynssögunni og segir
frá því betur en nokkur annar.
Nú kann að vera að heiðruðum
lesendum þessa pistils þyki ekki
laust við að höfundur sæki vatnið
yfir lækinn, þegar hann í afmæl-
isspjalli um Jónas B. Jónsson, sjö-
tíu og fimm ára, þarf að ganga
alla leið á vit Stefáns Zveigs, aust-
urrísks gyðings, sem gerði verald-
arsöguna að bakgrunni ævisögu
sinnar með listilegri hætti en
flestir aðrir rithöfundar. Heiðruð-
um lesanda finnst sjálfsagt ólíkt
nærtækara að skreppa norður í
Húnavatnssýslu, þar sem fæð-
ingarsveit Jónasar B. Jónssonar
er, heldur en að arka alla leið suð-
austur í Vínarborg, þótt líta beri
á, að orðið „nærtækara" í þessu
samhengi á mun fremur við tíma-
skeiðið fyrir 1914 en nútímann. En
það er nú svo, að þótt Stefán Zveig
sé fæddur rúmlega aldarfjórðungi
fyrr en Jónas B. er samt sem áður
hægt að álykta að sá „nútími" sem
Stefán Zveig segir hafa borið með
sér „hroll og spenning hins
ókunna“ og leyst af hólmi tíma-
skeið værukenndrar öryggistil-
finningar þegar „asi var óþarfur",
hafi barið að dyrum í Húnavatns-
sýslum töluvert síðar en í Vín. Það
er nefnilega vei hugsanlegt að
klukkan hjá Húnvetningum og Is-
lendingum yfirleitt hafi verið svo
sem einni heimsstyrjöld á eftir
miðevróputíma.
Það er einmitt vegna þessa af-
stæðis tímans að hann mætir
okkur dauðlegum mönnum með
svipuðum hætti, hvar sem við
stöndum á móður jörð, en vel að
merkja, að hliðstæð tímaskeið ber
upp á mismunandi ártöl, eftir því
hvar við búum á hnettinum og
hvert umhverfi okkar er.
Til að mynda skall sú upplausn
fornra dyggða og festu í þjóðfé-
lagsháttum sem Vínarbúar upp-
lifðu eftir heimsstyrjöldina fyrri
ekki yfir íslendinga fyrr en að lok-
inni heimsstyrjöldinni síðari á
fimmta áratug þessarar aldar. En
þá tóku hjólin líka að snúast held-
ur betur. Stóra stökkið hans Maós
var ekki nema hænufet miðað við
það hendingskast sem ísland tók
inn í nútíðina. íslenska þjóðin
sameinaðist í einum ódauðlegum
fjárhættuspilara, sem leggur und-
ir allt sem hann hefur aflað í þús-
und ár fyrir eitt spil úr stokknum,
og sá lukkuriddari mun líklega
ekki vita næstu þúsund árin, hvort
hann hefir unnið eða tapað. Ef það
verða þá nokkur þúsund ár?
íslenska fjárhættuspilið um
menningararfleifð þjóðarinnar og
framhald efnalegs sjálfstæðis
gerði — og gerir — miklar kröfur
til okkar allra og þó sérstaklega til
þeirra einstaklinga sem valist
hafa til forystu á hinum ýmsu
sviðum þjóðlífsins. Hraði tímans
og óumflýjanlegra breytinga sem
þar af leiða, verkar sem ögrun á
hvern dugandi mann til að leggja
sig allan fram, setja sér markmið
og ná þeim. Margir sem í þeirri
baráttu stóðu voru vaxnir úr jarð-
vegi fremur kyrrstæðs og fastmót-
aðs þjóðfélags. Ef til vill hafa þeir
stundum horft með nokkurri eftir-
sjá um öxl til lífs feðranna, eins og
Stefán Zveig gerði öðrum þræði.
Samt hefur líklega flestum farið,
þegar til kastanna kom, eins og
Zveig, að þrátt fyrir allt litu þeir
yfir farinn veg án öfundar eða eft-
irsjár, því að þeir fundu „spenning
og hroll hins ókunna og nýja í
hverri taug“ lifðu samtíð og sögu
langt út fyrir mörk sinnar per-
sónulegu tilveru. Þegar á allt er
litið gefst engin náðargjöf betri en
vinna í skapandi starfi. Enginn
skyldi þó ætla að sú náðargjöf
komi áreynslulaust af himnum
ofan, þvert á móti þarf oftast
miklu til að kosta.
Upp úr síðustu aldamótum tókst
íslensku þjóðinni, vissulega með
miklu erfiðismunum, að verða
bjargálna og njóta þar af leiðandi
meira öryggis en áður hafði að
jafnaði þekkst. Þessu öryggi fylgdi
mikil bjartsýni og margar heit-
strengingar um að búa landsins
börnum betri tíð. Eldmóður
ungmennafélagshreyfingarinnar
var stundum svolítið barnalegur
ef ekki broslegur, en þar kvað við
hreinn tónn og sannur, útrás þjóð-
hollustu og sjálfstæðisþrár, „fs-
landi allt!“. Þessar þjóðfélags-
hræringar settu á þeim tíma mark
sitt á hvern dugandi æskumann
þess fólks, sem síðar hefur stund-
um verið kallað íslenska alda-
mótakynslóðin. Hún hefur nú að
mestu lagt frá sér amboð sín og
sest í helgan stein, sem kallað er,
að baki óneitanlega mikið starf og
árangur. Aldamótakynslóðin vann
af kappi — og þegar best lét bæði
af kappi og forsjá.
Jónas B. Jónsson er fæddur á
Torfalæk í A-Húnavatnssýslu 8.
apríl 1908. Hann verður fræðslu-
fulltrúi og síðar fræðslustjóri í
Reykjavík árið 1943 og gegndi því
starfi um þrjátíu ára skeið. Eng-
inn er þess kostur að gera þessu
starfi hans skil í stuttri blaða-
grein, en þess er ég fullviss að það
mun í framtíðinni verða gert með
verðugum hætti af einhverjum
sem til þess er hæfari, en höfund-
ur þessarar greinar. Með nokkrum
rétti má segja, að ég hafi hingað
til í þessari afmælisgrein ekki
mikið til þeirrar sögu lagt og lítið
sagt um sjálft afmælisbarnið. Það
er rétt, en því er þar til að svara,
að miklar heimildir liggja fyrir til
úrvinnslu, að því er varðar
fræðslumál í Reykjavík þá ára-
tugi, sem Jónas B. var fræðslu-
stjóri. Á það þarf ekki að minna.
Hins er ekki alltaf gætt sem
skyldi, að hver starfssaga á sér
bakgrunn og án hans verður hún
ekki skilin til fullnustu. Þar er um
að ræða þann jarðveg, sem sá er
úr vaxinn, sem verkið vann og tíð-
aranda þess tíma er yfir stóð þeg-
ar það var unnið.
A þrjátíu ára starfsævi Jónasar
B. sem fræðslustjóra brevtist
Reykjavík úr bæ í borg. Nærri
lætur að íbúafjöldinn tvöfaldist.
Fjöldi barna- og unglingaskóla
hefur líklega fjór- eða fimmfald-
ast. Árið 1946 voru sett ný
fræðslulög, sem höfðu talsverðar
breytingar í för með sér á skóla-
skipan og menntakerfi. Það féll I
hlut Jónasar B. að móta fræðslu-
kerfið í Reykjavík til þeirrar ný-
skipunar, sem það enn byggir á, og
ég tel mig geta um borið, að þar
voru lagðar haldgóðar undirstöð-
ur. Ekki þarf um það að fjölyrða,
hversu óhemju mikið álag það
hafði í för með sér, að sjá fyrir
skólabyggingum til að mæta hrað-
vaxandi fjölda skólabarna í borg-
inni ár frá ári, en það tókst þó án
þess að til vandræða kæmi, þótt
óneitanlega væri oft þröngt setinn
bekkurinn. Ekki hygg ég þó að það
hafi verið hin ytri stjórnunarmál í
skólakerfinu sem áttu hug Jónas-
ar B. allan, þótt vel stæði hann að
lausn þeirra. Hann var fyrst og
fremst kennari og skólamaður og
sem slíkur lét hann sig hvað
mestu skipta umbætur á innra
starfi skólanna og er það sannast
sagna, að í hans tíð sem fræðslu-
stjóra, var Reykjavíkurborg í far-
arbroddi í skólamálum á lands-
vísu, enda hafði menntamálaráðu-
neytinu á þeim tíma ekki verið
sköpuð aðstaða til að sinna þeim
málum í þeim mæli sem síðar
varð.
Ég lít með þakklæti til þeirra
ára sem ég átti því láni að fagna
að vinna með Jónasi B. í fræðslu-
ráði Reykjavíkur, um rúmlega
tuttugu ára skeið. Mest af þeim
tíma var ég þar enginn forystu-
maður, en miklu fremur læri-
sveinn mér vitrari og reyndari
manna. Hins vegar var fræðsluráð
Reykjavíkur jafnan vel skipað og
áttu þar oft sæti menn, sem skip-
uðu öndvegi í borgarmálum og
sumir síðar einnig í landsmálum.
Öll þessi ár, sem ég minnist úr
fræðsluráði, var ávallt sérstaklega
góð samvinna milli fræðslustjór-
ans Jónasar B. Jónssonar og
fræðsluráðsmanna hvar í flokki
sem þeir stóðu. Hygg ég að þar
hafi tvennt komið til. Annars veg-
ar hafði Jónas B. Jónsson,
fræðslustjóri, óvenjulega reynslu
og góða yfirsýn um fræðslumál í
Reykjavík og tillögur þær sem
hann lagði fram mótuðust af þvi,
ásamt víðsýnni framfarastefnu í
menntamálum. Hins vegar töldu
fræðsluráðsmenn, þótt margir
þeirra væru í fremstu röð stjórn-
málamanna — eða var það e.t.v.
einmitt vegna þess? — sig ekki yf-
ir það hafna eða upp úr því vaxna
að hlýta leiðsögn hans.
Okkur sem vorum samstarfs-
menn Jónasar B. Jónssonar verður
hann þó ekki aðeins minnisstæður
sem leiðtogi í skólamálum, heldur
einnig sem góður vinur og félagi á
glaðri stund. Þannig eigum við
margar góðar minningar þar sem
hann var hrókur alls fagnaðar á
góðra vina fundi utan skóla og
skrifstofu, heima og heiman í
skólastjóraferðum erlendis. Eiga
margir honum og hans ágætu
konu, Guðrúnu Stephensen, þökk
að gjalda fyrir ánægjulegar sam-
vistir á slíkum stundum.
í hugum frjálslyndra skóla-
manna held ég það takmark öllu
ofar, að þau ómetanlegu verðmæti
sem í menntun felast, verði ekki
séreign fárra, heldur sameign
fjöldans. Mér finnst að Jónasi B.
hafi tekist að nálgast uppfyllingu
þessa markmiðs á fræðslustjóra-
árum sínum í Reykjavík.
Nokkur gamalmenni í hugsun
mæna með tregablandinni eftirsjá
á háar einkunnir, sem sagt er, að
þau þrjátíu ungmenni hafi hlotið
er á fyrri tíð voru útvalin úr
hverjum aldursflokki á íslandi til
menntakólanáms. Er þó sannast
sagna, að sú einkunnagjöf segir
fátt um samhengi í íslenskri
menntunarþróun, hvort. sem litið
er á gæði þeirra menntunar, sem
hún átti að mæla, eða úrtak þeirra
nemenda, sem hún átti að velja. Sé
horft á slíkar einkunnir einar sér,
eru þær eins og bára á úthafinu,
þar sem ekki er viðmiðun af
neinni strönd. Fjandmönnum
þeirrar stefnu, að menntun verði
eign fjöldans, en ekki sérréttindi
fárra, þessum bölsýnismönnum
sem alltaf eru að telja sjálfum sér
og öðrum trú um, að öll menntun
— sérhæfð og almenn — sé á
niöurleið, væri hollt að minnast
þeirra orða Stefáns Zveigs „að
hinir fáfróðustu nú í dag vita þús-
und sinnum meira en mestu vitr-
ingar feðra vorra".
Ég hygg ekki ofmælt að Jónas
B. Jónsson hafi í starfi sínu sem
fræðslustjóri stuðlað að slíkri
framþróun í menntamálum í
Reykjavík og að miðað hafi nokk-
uð á leið. Það liggur hins vegar í
hlutarins eðli að endanlegum
áfangastað verður sem betur fer
aldrei náð, því hver áfangi sem
næst opnar útsýn til nýrra
markmiða á þrotlausri vegferð
mannsins til meiri þekkingar og
aukins þroska.
Fyrir skömmu heimsótti ég Jón-
as B. á sjúkrahús þar sem hann
hafði þá nýlega gengist undir erf-
iða læknisaðgerð. Glaður var hann
og reifur og þá strax á góðum
batavegi. Þótt mér fyndist maður-
inn hlaðinn orku, svo sem hann á
vanda til, hefði ég þó ekki að
óreyndu búist við að hann efndi til
vinafagnaðar á sjötíu og fimm ára
afmæli sínu að nokkrum dögum
liðnum. Margt afmælisbarnið
hefði af minna tilefni kunngert, að
það væri „að heiman í dag“.
En það var eftir Jónasi B. að
þarna léti hann mér skjátlast
hrapallega. Hann stendur einmitt
á þessum merkisdegi keikur og
glaðbeittur að fagna vinum og
gömlum samstarfsmönnum. Það
má svo sem enn þá þekkja hann
fyrir sama mann og hann áður
var.
Hjartanlega óska ég afmælis-
harninu, Jónasi B., frú Guðrúnu,
konu hans og fjölskyldu þeirra til
hamingju á þessum degi.
Kristján J. Gunnarsson
ísland hefur verið numið öðru
sinni á 20. öld. — Búseta í landinu
hefur gjörbreyst á síðastliðnum
100 árum; atvinnuhættir og þjóðlíf
tekið algerum stakkaskiptum.
Nýtt samfélag, nýtt ísland hefur
orðið til, reist efnahagslega á fisk-
veiðum, iðnaði af ýmsu tagi, versl-
un og þjónustu. Hinir fornu þjóð-
lífshættir til sjávar og sveita, sem
tengdust sjálfsþurftarbúskap við
frumstæð verkskilyrði, mega heita
úr sögunni. Landbúnaður, aðal-
bjargræðisvegur þjóðarinnar um
aldir, gegnir nú veigalitlu hlut-
verki í þjóðarbúskapnum miðað
við það sem áður var. Þessi gjör-
breyting íslenska samfélagsins
gekk mishratt fram; stundum
virtist flest í sama farinu heila
áratugi, einkum framan af því
aldarskeiði, sem hér er haft í
huga. En svo komu tímabil þegar
flest gekk úr skorðum, einstakl-
ingar og hópar manna tóku sig
upp og lögðu út í óvissuna. Mesta
heljarstökkið tók þjóðin í heims-
styrjöldinni síðari 1939—1945.
Hernám íslands af Bretum í maí
1940 markar tvímælalaust ein
mestu þáttaskil í sögu landsins á
síðari öldum. Síðan þá finnst mér
fátt hafa verið alveg með sama
brag og áður hjá þessari þjóð.
Breytt búseta fólksins I landinu
er augljósasta einkenni hins nýja
íslands. Þéttbýli myndast við
strendur þar sem hafnarskilyrði
voru góð og aðrar aðstæður hag-
kvæmar. Fjölmennust varð byggð-
in á Faxaflóasvæðinu og kjarni
hennar, Reykjavík, — höfuðborg
hins endurreista íslenska ríkis.
Landnámsfólkið sem tók þátt í
þessum búferlaflutningum þurfti í
mörgu að snúast. Flest varð að
reisa frá grunni, ekki aðeins íbúð-
arhús heldur nær allar sameigin-
legar byggingar, svo sem kirkjur,
sjúkrahús og skóla. Þjóðinni fjölg-
aði ört eins og jafnan gerist á
breytingarskeiðum sem þessum.
Ný þjóðfélagsleg bygging var í
smíðum. Mikið valt á hvernig til
tækist að leggja undirstöður hins
unga samfélags, hvaða svipmót
myndi byggingin fá — hvernig
yrðu stafnar hennar, burstir og
þil. Eða yrðu engar burstir — að-
eins flöt þök?
Þessar og aðrar svipaðar vanga-
veltur sóttu á hugann þegar ég
frétti frá sameignlegum kunningj-
um nú í vikunni, að Jónas B. Jón-
asson, fyrrv. fræðslustjóri Reykja-
víkurborgar, ætti 75 ára afmæli
um þessar mundir. Ástæða fyrir
þessum hugrenningatengslum við
afmæli Jónasar er í rauninni
harla augljós ef nánar er að gáð.
Jónas B. Jónsson er fyrsti
fræðslustjóri Reykjavíkurborgar
og bar það starfsheiti í mörg ár
áður en það var lögfest fyrir önn-
ur fræðsluumdæmi með fræðslu-
lögunum, sem tóku gildi 1974.
Jónas varð kennari við Laug-
arnesskólann þegar sá skóli tók til
starfa, rétt fyrir 1940, en mun
fljótlega hafa byrjað störf á veg-
um Reykjavíkurborgar, að annast
skipulags- og þjónustustörf í þágu
skóla í borginni.
Borgarbúum fjölgaði mjög hratt
á þessum árum og hlutfallstala
barna af íbúatölu mjög há. Hélst
svo allt fram á síðastliðinn áratug.
Mér þætti líklegt að íbúatala
Reykjavíkurborgar hafi tvöfaldast
eða vel það á tímabilinu 1940 til
1970. Á sama tíma varð geysiör
íbúaaukning í nágrannasveitarfé-
lögum, en sú þróun hlaut á ýmsan
hátt einnig að auka þjónustuþörf-
ina í Reykjavík, ekki síst á sviði
skóla- og fræðslumála.
Mér er ókunnugt í einstökum at-
riðum hvernig starf fræðslufull-
trúans þróaðist á þessum fyrstu
árum. Frá þeim tfma er þá áreið-
anlega mikil saga um byrjunar-
örðugleika og brautryðjendastarf
sem vonandi verður forðað frá
gleymsku.
Þegar undirritaður fór að kynn-
ast af eigin raun starfsemi skrif-
stofunnar um miðjan 6. áratuginn,
er hún allöflug orðin. Þar er í senn
námsstjórn fyrir skylduskóla
borgarinnar og séð um rekstur
þeirra af hálfu Reykjavíkurborg-
ar.
Borgin var lengi framan af eina
sveitarfélagið á landinu sem veitti
slíka þjónustu, sérstaklega á eigin
vegum. Hér var því um forgöngu-
starf að ræða, sem tvímælalaust
hafði víðtæk áhrif á störf kennara
og starfshætti skóla langt út fyrir
borgarmörkin.
í upphafi máls leyfði ég mér að
tala um nýtt landnám Islands á
síðustu 100 árum og alveg sér-
staklega frá lokum seinni heims-
styrjaldar. Hvergi var landnámið
stórfelldara en í höfuðborginni og
óvíða eða hvergi var efnt í fleiri
eða öflugri uppistöður sem mynd-
uðu vef þeirrar samfélagsgerðar,
sem var í sköpun. Einmitt á sviði
uppeldis, fræðslu og menntunar
hlaut að reyna á hæfni, dug og
skilning fólksins sem bjó lífi sínu
við gjörbreytta atvinnu- og félags-
hætti. Jónas B. Jónsson var sökum
starfa sinna einn af forystumönn-
um landnámsaldar hinnar nýju að
leggja grunn fræðslustofnana og
móta starfshætti þeirra.
Fólkið stóð andspænis nýjum
verkefnum og ólíkum í ótryggum
heimi. Fáir munu mæla því gegn
að margt hafi í umróti undanfar-
inna áratuga farið miður en skyldi
í félags- og uppeldismálum þess-
arar þjóðar. Það á að sjálfsögðu
ekki síst við um Reykjavíkurborg.
En það hefur líka margt verið
ákaflega myndarlega gert; af
stórhug, haldgóðri þekkingu á
skólastarfi og einlægum vilja til
að skila framtíðinni undirstöðu-
stofnunum sem væru færar um að
sinna nýjum verkefnum og sam-
félagskröfum. Ég þykist stöðugt
öruggari í þeirri skoðun minni að
Jónasi B. Jónssyni hafi lánast að
skila farsælu mótunarstarfi í upp-
eldis- og skólamálum Reykjavík-
urborgar, einmitt þegar mest reið
á að vel tækist til. „Smekkurinn
sem kemst í ker, keiminn lengi
eftir ber.“
Mig langar að nefna hér tvö,
þrjú málefni frá skólastarfi í
borginni þessu áliti mínu til
stuðnings. Ég hlýt að telja stofnun