Morgunblaðið - 16.09.1986, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 16. SEPTEMBER 1986
Tröllaplast
er langþolið
og sérstaklega
hannað
sem rakavörn í
nýbyggingum.
Heildsölubirgðir
KRÓKHÁLSI 6 • SÍMI 671900
að allir sem eru 65 ára og eldri
hætti störfum. Síðan 1977 hefur
verið í gildi samkomulag milli aðila
vinnumarkaðarins og ríkisins sem
tryggir þeim sem hætta störfum á
aldrinum 60—65 ára 70% af fyrri
heildarlaunum í eftirlaun. Hver sem
lætur af störfum samkvæmt þessu
skuldbindur sig til þess að hefja
ekki neins konar launuð störf að
nýju. Um það bil 70% sem geta
hafa nýtt sér þetta.
Þá hefur ríkið heitið þeim fyrir-
tækjum styrkjum sem stytta
vinnutímann til þess að fleiri geti
fengið atvinnu. Þetta var hluti sam-
komulags sem kallað hefur verið
„samstöðusamningamir". Þar er
gert ráð fyrir að þeir sem eldri eru
en 55 ára geti farið að vinna hálfan
daginn en haldi 80% fullra launa.
Samkvæmt lífeyrisreglunum geta
þeir sem eru á aldrinum 55—60 ára
farið á eftirlaun og fá þá 70% launa.
í báðum tilvikum er atvinnurekandi
skyldugur til þess að ráða einhvem
í staðinn, helst ungan atvinnuleys-
ingja.
Atvinnuþátttaka eldra fólks hef-
ur minnkað stöðugt frá stríðslokum.
1980 vom 47% karla og 27% kvenna
á aldrinum 60—64ra ára útivinn-
andi. í aldurshópnum frá 65—69
ára unnu enn 12% karla og 6%
kvenna.
Sovétríkin
Ellilífeyrisaldur er 55 ár hjá kon-
um og 60 ár hjá körlum. Erfiðis-
vinnumenn, svo sem námuverka-
menn, skógarhöggsmenn og
byggingaverkamenn geta hætt
störfum fyrr, eða á aldrinum 45—55
ára. Hið sama gildir um starfsmenn
í málm- og efnaiðnaði. Konur sem
eiga 5 böm eða fleiri geta að vissum
skilyrðum uppfylltum farið á eftir-
laun fímmtugar.
í Sovétríkjunum þekkjast ekki
ellilífeyrisgreiðslur eins og þær eru
í Svíþjóð. Eftirlaun em bundin skil-
yrðum um að viðkomandi hafi
stundað launavinnu. Venjulega er
krafíst 25 ára starfs hjá körlum og
20 ára hjá konum til þess að öðlast
fullan rétt til eftirlauna. Upphæð
þeirra ræðst af fyrri launum. Lág-
markseftirlaun þeirra sem uppfylla
skilyrðin um lengd starfsævi em
nokkm lægri en þau almennu lág-
markslaun sem talin em nægja til
framfærslu. Hæstu eftirlaun em
svipuð meðallaunum.
Þótt verkafólk nái ellilífeyrisaldri
er það ekki skyldugt til þess að
fara á eftirlaun. Það heftir hins
vegar rétt til þess. Eftiriaunaþegar
hafa sama rétt til atvinnu og allir
aðrir þegnar. Starfsöryggi er tryggt
með lögum. Fyrirtæki Sem þarf
minna vinnuafl vegna hagræðingar
ber skylda til að sjá öllum fyrir
öðmm störfum í fyrirtækinu.
Um það bil ijórðungur eftirlauna-
þega er enn í vinnu. Ríkið hvetur
menn til þess að halda áfram störf-
um. Heimavinna er skipulögð handa
þeim sem ekki geta unnið venjulega
vinnu. Margir lífeyrisþegar sem
stunda atvinnu, fá fullar eftirlauna-
greiðslur auk launanna, en aðrir fá
hálf eftirlaun auk launanna.
Bandaríki Norður-
Ameríku
Almannatryggingar (sem byggj-
ast á „Social Security Act“ eða
lögum um félagslegt öryggi)
tryggja m.a. ellilaun og ná til u.þ.b.
90% launafólks. Afgangurinn, en
flestir þeirra starfa hjá ríkinu, hafa
eigin lífeyrissjóði. Full eftirlaun fást
við 65 ára aldur og gert er ráð
fyrir a.m.k. 10 ára starfsævi. Þeir
sem fara á eftirlaun fyrr, á aldrinum
62ja til 64ra ára, fá nokkm lægri
eftirlaun en þeir sem bíða þar til
þeir em 66—70 ára fá nokkm
hærri. Upphæðin byggist á meðal-
mánaðarlaunum viðkomandi sem
reiknuð em á sérstakan máta. Lág-
launafólk fær hærra hlutfal! tekna
sinna í eftirlaun en hálaunamenn.
Eftirlaunaþegar geta haft nokkr-
ar vinnutekjur án þess að eftirlaun
skerðist. Því eldra sem fólk er því
hærri tekjur getur það haft án
skerðingar. Fari vinnutekjur yfir
þessi mörk skerðast eftirlaunin um
upphæð sem svarar til helmings
þeirra tekna sem em yfir mörkun-
um. Fólk eldra en 72ja ára sætir
ekki neinum skerðingum vegna
vinnutekna.
Helmingur launamanna nýtur
réttar til eftirlauna úr sjóðum fyrir-
tækja og em þessir sjóðir af ýmsu
tagi. Af þessum helmingi hefur
u.þ.b. helmingur einnig rétt til þess
að fara á eftirlaun fyrr en ella eft-
ir sérstökum reglum um greiðslur
og starfsaldur. Þetta fyrirkomulag
verður æ algengara. Eftirlaunaupp-
hæðin tekur mið af vinnutekjum
og starfsaldri hjá fyrirtækinu. Oft
er kveðið á um það í reglum þess-
ara sjóða eða kerfa, að ef eftir-
lexan= . ©
1HERMDTTT
. -CUCCT
Lexan Thermoclear plastið er ákjósanlegt í
gróðurhús, sólstofur, skjólveggfyrirblómahorn,
þak yfir blóm eða skjól á svalir.
Lexan Thermoclear tvöfalt eða þrefalt er
hagstætt í innkaupum — auðvelt í meðförum og
brotnar ekki. Komið við hjá okkur í Ármúlanum...
Lexan Thermoclear gefur ykkur tækifæri til að
vera á meðal blómanna allt árið um kring. Lexan
Thermoclear er framleitt af General Electric
Plastics.
JÓlflRPlflJTt
Armúla 30—108 Reykjavík — sími 686002
launaþegi hefur störf annars staðar
minnka eftirlaun eða falla niður,
a.m.k. tímabundið.
1978 var breytt lögum um mis-
munun á vinnumarkaði vegna
aldurs, á þann veg, að ekki er hægt
að segja manni upp störfum vegna
aldurs sem yngri er en sjötugur.
Sérstök rannsóknamefnd þingsins
hefur komist að þeirri niðurstöðu
að enn hafl þessi lagabreyting ekki
haft umtalsverð áhrif. Hlutfall vinn-
andi manna minnkar stöðugt. Af
körlum sem eru 65 ára eða eldri
voru 18% við störf 1981 en voru
20&% 1978. Talan hefur verið
óbreytt meðal kvenna síðan um
1970, um 8%. Samkvæmt niður-
stöðum rannsóknar sem einnig fór
fram á vegum þingnefndar hafa
11% þeirra sem enn eru við störf
breytt áætlunum sínum um starfs-
lok. Tveir þriðju hafa flýtt þeim.
Mörg sjálfstæð eftirlaunakerfi fyr-
irtækja umbuna þeim sem flýta
starfslokum allt niður í 55 ár. Talið
er að lagabreytingin sem fyrr var
getið hafi ekki áhrif nema fyrirtæk-
in hverfi frá þessari stefnu.
Meðal aldraðra er mikill áhugi á
hlutastörfum. Næstum helmingur
karla sem eldri eru en 65 ára og
rúmur helmingur kvenna á vinnu-
markaði vinnur hlutastörf.
Þátttaka aldraðra í starfsþjálfun
og endurhæfingu sem styrkt er af
ríkinu er lítil. Aðeins 4% þátttak-
enda eru 55 ára eða eldri.
Síðan 1969 hefur atvinnumála-
ráðuneytið gengist fyrir starfsemi
til þess að koma fólki eldra en 55
ára og atvinnulausum í störf sem
nýtast samfélaginu. Þessi áætlun
(Senior Community Service
Employment Program, SCSEP)
nær nú til allra ríkja og svæða í
Bandaríkjunum og jókst umfang
hennar mikið á áttunda áratugnum.
Þeir sem taka þátt í þessu fá greitt
kaup samkvæmt kjarasamningum,
en auk þess fá þeir læknisskoðun
og ráðgjöf um efnahagsmál og að-
stæður á vinnumarkaði. Meira en
50.000 manns taka nú þátt í þess-
ari áætlun. 80% þeirra eru eldri en
60 ára og 65% eru konur.
Ríkið gengst einnig fyrir margs
konar annarri starfsemi sem miðar
að því að skapa öldruðum störf utan
vinnumarkaðarins. Áætlun um
„Fósturafa og -ömmu“ nær til um
50.000 bama á sjúkrahúsum,
bamaheimilum og stofnunum. Þeir
sem starfa að þessu verða að vera
minnst 60 ára og hafa litlar tekjur.
Vinnutíminn er 20 tímar á viku og
launin lág en skattfrjáls. Um það
bil 17.000 manns taka þátt í þess-
ari starfsemi. Önnur áætiun sem
einnig miðast við góðgerðarstarf-
semi nær til 250.000 aldraðra. Þessi
áætlun er kölluð „Rosknir sjálf-
boðaliðar" eða „Retired Senior
Volunteer Program" og beinir störf-
um sínum að ýmsum samfélags-
stofnunum, svo sem skólum,
sjúkrahúsum, bókasöfnum og dóm-
stólum. Þá er öldruðu fólki sem
vill dvelja í heimahúsum eins lengi
og unnt er veitt aðstoð. Launin fyr-
ir 20 tíma á viku eru lág en
skattfrjáls.
Forstjórar á eftirlaunum og aðrir
æðstu stjómendur og sérfræðingar
fyrirtækja hjálpa góðgerðarfélög-
um með ráðgjöf um efnahagsmál
og stjómun. Þessi ráðgjöf er ókeyp-
is, en greitt er fyrir útlagðan
kostnað. Svona ráðgjafar eru til á
um það bil 300 stöðum.
Fjölmörg samtök reyna að styðja
við bakið á öldruðum á vinnumark-
aði eða reyna á annan veg að útvega
þeim hagnýt störf. Söfnuðir reka
oft eigin starfsemi. Stéttarfélög
hafa mörg hver sérstakar deildir
fyrir aldraða. Til em samtök aldr-
aðra, svo sem „Þjóðarráð aldraðra"
og „Samband bandarískra eftir-
launaþega“. Bæði þessi samtök
reyna að útvega félögum sínum
atvinnu eða störf og taka jafnframt,
þátt í opinberu starfi í þágu aldr-
aðra.
Japan
Atvinnurekendur ábyrgjast eftír-
laun fastra starfsmanna sinna.
Eftirlaunaaldur er breytilegur en
oftast á bilinu 55—57 ár hjá launa-
fólki. í mörgum fyrirtækjum finnast
engar reglur um eftirlaunaaldur.
Eftirlaun em sjaidnast greidd mán-
aðarlega, heldur em einskonar
uppbót vegna missis fyrri launa og
einatt greidd í einu lagi. Þrír fjórðu
hlutar eftirlaunamanna fá eftirlaun
sín greidd í einu lagi. 22% fá bæði
eina stóra upphæð og mánaöar-
greiðslur.
Þeir sem ekki fá eftirlaun frá
fyrri vinnuveitendum, t.d. sjálf-
stæðir atvinnurekendur, tíma-
kaupsmenn og þeir sem hafa verið
í hlutastörfum, geta verið aðilar að
lifeyrissjóði á vegum ríkisins. Þeir
starfa samkvæmt lögum um velferð
aldraðra. Þetta er ekki einn sjóður
heldur margir og mismunandi regl-
ur í þeim. Flestir em félagar í sjóði
fyrir starfsmenn einkafyrirtækja.
Eftirlaunaaldur karla er 60 ár og
kvenna 55 ár. Full eftirlaun em
bundin skilyrði um iðgjaldagreiðslur .
í minnst 20 ár. Upphæð launanna
ræðst af því hve lengi menn hafa
greitt iðgjöld af fyrri launum.
Þegar mat er lagt á aðstæður
eftirlaunaþega í Japan má ekki
gleyma hefðbundnum skyldum
bama, sérstaklega elsta sonar, til
þess að sjá foreldrum sínum far-
borða. Um það bil 70% þeirra sem
em 65 ára eða eldri búa hjá bömum
sínum.
Eftirlaunafyrirkomulagið, lágur
eftirlaunaaldur og sú staðreynd að
margir fá eftirlaun sín greidd í einu
lagi veldur því að margir aldraðir
stunda launavinnu. Það er talið
sjálfsagt í Japan að gamalt fólk
vinni eins lengi og það hefur getu
til. Um það bil helmingur heldur
áfram að vinna hjá sama atvinnu-
rekanda án þess að hætta störfum.
Margir fá önnur störf eftir stutt
atvinnuleysi en í báðum tilvikum
em launin lægri en áður. 90% þeirra
sem halda áfram hjá sama atvinnu-
rekanda fá lægri laun og laun þeirra
sem verða að skipta um húsbændur
lækka hlutfallslega meira en hinna.
78% þeirra sem em á aldrinum
60—64 ára halda áfram að vinna
og í hópi 65 ára karla og eldri vinn-
ur 41%. Af eftirlaunaþegum í heild
em 65% starfandi (55% launamenn
og 10% með eigin rekstur). Afgang-
urinn er atvinnulaus eða óvinnufær
vegna veikinda. Aðeins 3—4% gefa
ekki upp neina ástæðu til þess að
þeir em hættir störfum.
Lífeyrisþegar geta haft nokkrar
launatekjur án þess að lífeyris-
greiðslur skerðist. Þetta er þó
misjafnt milli kerfa. Sumir sjóðir
skerða lífeyrisgreiðslur ef tekjur
vegna vinnu em háar.
Margir skipta um starfsgrein
þegar þeir fara á eftirlaun. Fjórð-
ungur þeirra sem heldur áfram
störfum hjá sömu húsbændum er
settur til starfa sem ekkert eiga
sameiginlegt þeim störfum sem
þeir áður gegndu. Tveir þriðju hlut-
ar þeirra sem fara í aðra vist fá
önnur verkefni en þeir höfðu á
gamla staðnum.
Ríkisvaldið og stéttarfélögin
reyna að hækka eftirlaunaaldur í
60 ár, en atvinnurekendur þtjóskast
við. Ríkið veitir þeim fyrirtækjum
lán og styrki sem bæta vinnuáð-
stæður aldraðra. Samkvæmt lögum
frá 1976 verða 6% starfsmanna
fyrirtækis að vera 55 ára og eldri.
U.þ.b. helmingur fyrirtækja sem
hafa þúsund starfsmenn eða fleiri
hafa náð þessu marki. Til em sér-
menntaðir atvinnuráðgjafar fyrir
aldraða og sérstök endurhæfingar-
námskeið em haldin fyrir þá. Einnig
em til vemdaðir vinnustaðir. Ríkið
býður eftirlaunaþegum lán ef þeir
vilja koma af stað eigin atvinnu-
rekstri og atvinnurekendur sem
vilja bæta við sig starfsfólki á aldr-
inum 55—64 ára fá styrki. Eldra
fólk fær atvinnuleysisstyrk lengur
en aðrir ef það þarf á að halda.
Samtök einstaklinga fást einnig við
að útvega öldruðum atvinnu við
hæfi. Sveitarstjómir fá eldra fólk
til þess að halda fyrirlestra og
stjóma námskeiðum.
Hópar aldraðra hafa tekið sig
saman um að reka viðgerðarþjón-
ustu og íhlaupavinnu og skipta
telq'unum á milli sín.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Pensionarenas riksorganisation,
sem eru stærstu samtök ellilífeyr-
isþega íSvíþjM. Þýðingin ergerð
að tiihlutan Sambands almennra
lífeyrissjóða.