Morgunblaðið - 01.10.1986, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. OKTÓBER 1986
21
ingar og fyrirtæki lögðu út í
verulegar fjárfestingar í lok árs
1983 og á árinu 1984, í þeirri trú
að varanleg breyting væri í sjón-
máli með tilliti til hjöðnunar
verðbólgu. Þess í stað jókst hraði
verðbólgunnar og olli það þeim, sem
fjárfestu á þessu tímabili, þungum
búsifjum og jafnvel gjaldþroti.
Þetta þekkja ekki síst, af biturri
reynslu, hinir mörgu íbúðabyggj-
endur og -kaupendur frá þessum
tíma.
Menn verða að gæta að því að
allan tímann, sem Hafskip hf. starf-
aði, var stöðugt barist fyrir lífi
félagsins og hugsjónum þess. Fjár-
hagurinn var aldrei góður. Það var
því um stöðugan lífróður að ræða
og þau atriði, sem bent er á hér
að framan gerðu það einfaldlega
að verkum að slæm fjárhagsstaða
breyttist í gjaldþrot. Eg fullyrði að
félagjð hefði aldrei á líftíma sínum
þolað svo mörg áföll á jafn stuttum
tíma og gerðist 1984 fram til þess
að tilraun með beinar Atlantshafs-
siglingar hófust.
Sakargiftir
Meint brot byggjast á skýrslu
skiptaráðenda og endurskoðenda
þrotabús Hafskips hf., Endurskoð-
unarmiðstöðvarinnar N. Mancher
hf. Ég mun hér á eftir fjalla um
einstaka þætti þeirra og skýra eins
og þeir koma fram í bréfi Ríkissak-
sóknara til RLR. Hefi ég reynt að
afla mér upplýsinga þar sem á hef-
ur skort og á grundvelli þess leyfi
ég mér að fullyrða að enginn var
vísvitandi blekktur né neinu sto-
lið. Hitt er deginum ljósara að
margt hefði mátt betur fara, ekki
síst þegar málið er skoðað með
spilin snúandi upp á borðinu og
atburðarásin er rakin afturábak.
Þekkist slíkt víðar.
1. Ætluð brot tengd
reikningsskilum
og áætlunargerð
Undir þessum lið er fjallað um
þijú atriði.
1.1. Meintar vísvitandi blekking-
ar v/hlutafjárútboðs,
byggðar á rangri áætlun.
Um þennan lið er fjallað í kaflan-
um að framan og tel ég rannsókn
hafa leitt í ljós að svo var ekki.
1.2. Meint tvöföld skýrslugerð
annarsvegar fyrir forráða-
menn félagsins og hinsvegar
fyrir Útvegsbanka íslands.
Þessi sakargift er, að því best
verður séð, byggð á einu yfirliti
vegna reksturs félagsins fyrstu 8
mánuði ársins 1984. Skakkar um
19 milljónum á rekstramiðurstöðu
þess og 8 mánaða uppgjöri, sem
fyrir lá um miðjan október (eða
rúmum 3% af veltu tímabilsins).
Skömmu eftir það uppgjör, í
miðju BSRB-verkfalli, þótti orðið
ljóst að rekstrartap yrði umtalsvert
á árinu og var ekki á þeim upplýs-
ingum legið. Þótt kostnaðarauki,
að upphæð um 10 milljónir króna
kæmi í ljós eftir að 8 mánaða upp-
gjöri lauk, þótti ekki ástæða til að
endurtaka það, enda getur óná-
kvæmni gætt í óendurskoðuðum
milliuppgjörum, sem eru árituð með
fyrirvara um hugsanlega ann-
marka.
Af upplýsingum, sem fram komu
í viðkomandi yfirliti, má ráða að
það hafi ekki verið gert fyrr en
seint í nóvember og í tengslum við
lokaendurskoðun á heildarrekstr-
aráætlun 1984, sem fram fór um
þær mundir. Bankinn fékk hins
vegar stöðugar upplýsingar sem
endranær um afkomu og afkomu-
horfur félagsins á þessu erfiða
tímabili. Engu var leynt.
1.3. Meintar rangar bókhalds-
færslur tengdar Atlants-
hafssiglingum i ársuppgjöri
1984.
Um þennan lið hefur verið búið
til mikið „drama“ þar sem þvingun-
arandrúmslofti gæsluvarðhalds
virðist hafa verið beitt til hins
ítrasta.
Málið fjallar um tvö meginatriði:
a) Áætlaðar uppsafnaðar tekjur
vegna vamings sem safnast
hafði á einstakar hafnir og átti
eftir að flytja jrfír hafið en lagt
hafði verið í kostnað vegna.
M.a. við flutning til viðkomandi
hafna, geymslu o.fl. Vegna
þessa voru færðar áætlaðar tekj-
ur á árið 1984 kr. 15,9 milljónir
samtals vegna uppsöfnunar í
öllum höfnum.
b) Áætlaður kostnaður, samtals
23,5 milljónir króna, sem talið
var eðlilegt að mætti tilheyrandi
tekjuöflun ársins 1985. Tengdist
hann m.a. undirbúningi svokall-
aðrar Skandinavíulínu Atlants-
hafssiglinganna, sem hófst rétt
fyir áramótin og komst á lag-
gimar í febrúar 1985. Lagt hafði
verið í verulegan undirbúnings-
kostnað við þessa nýju línu m.a.
með tilflutningi tómra gáma í
miklu magni, en þeim þurfti
m.a. að koma í upphafsstöðu svo
þeir nýttust til tekjuöflunar.
Mikið magn tómra gáma var
flutt frá Bandaríkjunum til Evr-
ópu af þessum sökum.
Upphafskostnaði vegna Atlants-
hafssiglinganna var dreift á fyrstu
mánuði rekstrarins, þ.e. frá hausti
1984 og fram á fyrri hluta árs
1984, enda nýttist hann til tekjuöfl-
unar allan þann tíma. Það skal skýrt
fram tekið, að enginn beinn stofn-
kostnaður til afskriftar á lengri
tíma, var eignfærður hjá Hafskip
hf. í árslok 1984 vegna þessa stóra
verkefnis. Þótti ýmsum hjá félaginu
og viðskiptabanka það ströng skil-
greining í ljósi þess að algengt mun
vera í atvinnulífinu hér á landi að
stofnkostnaður vegna nýrrar starf-
semi sé eignfærður og afskrifaður
á nokkmm árum — þótt óáþreifan-
legur sé.
Þær upphæðir, sem hér um ræð-
ir, samtals 39,4 milljónir króna,
samsvara um 6 daga meðalveltu á
árinu 1985 og hafa þeir aðilar, sem
undirbjuggu þessa uppgjörsliði og
forsendur þeirra, allir haldið því
fram við mig að hún sé fyllilega
réttlætanleg og standist faglegt
mat.
Vegna ágreinings um ýmis atriði
í reikningsskilum tel ég óhjákvæmi-
legt að utanaðkomandi endurskoð-
andi verði fenginn til að leggja mat
á hin ýmsu ágreiningsatriði þannig
að umsögn óháðs þriðja aðila fáist
í málinu. Verður það einnig að telj-
ast eðlilegt fyrir endurskoðendur
þrotabúsins, sem með mjög óeðli-
legum hætti stóðu hvorutveggja að
rannsókn skiptaréttarins og málat-
ilbúnaði og hafa síðan tekið
umfangsmikinn þátt í rannsókn
RLR. Brýtur sú málsmeðferð gjör-
samlega í bága við anda laganna
um meðferð opinberra mála. Endur-
skoðendur tóku örlagaríkan þátt í
málatilbúnaði skiptaréttarins og eru
síðan kvaddir til að vinna að rann-
sókn málsins þar sem þeir halda
fram fyrri fullyrðingum sinum í
rannsóknarmeðferð þar sem hlut-
leysis átti að gæta.
2. Ætluð brot, er tengj-
ast verðmætamati
eigna
í þessum kafla sakargifta er
spjótum bæði beint að forráðaaðil-
um Útvegsbanka íslands og
Hafskips hf. og verður hér eingöngu
fjallað um þá þætti, er að Hafskips-
mönnum snúa. Gefið er að sök að
aðilar „hafi vakið og hagnýtt sér
rangar hugmyndir forráðamanna
Útvegsbanka Islands um verðgildi
hinna veðsettu eigna".
2.1. Skipamöt
Frá hausti 1979 til ársbyijunar
1982 keypti félagið þijú svokölluð
fjölhæfniskip af Fred Olsen-sam-
steypunni í Noregi. Var kaupverð
fyrri skipanna tveggja, þ.e. Selár
og Skaftár, USD 2,35 millj. hvort,
en þriðja og fullkomnasta skipsins
USD 3,08 millj. Þóttu skip þessi
byltingarkennd nýjung þegar þau
voru tekin í notkun og áttu þátt í
Til fyrrum hluthafa
Hafskipshf.
og starfsfólks ■
Frá Ragnari Kjartanssyni
30. septembcr 1986
Forsíða skýrslunnar.
að flýta framþróun hagkvæmra ein-
ingarflutninga í íslandssiglingum.
Áður en hrun á almennum flutn-
ingaskipamarkaði hófst fyrir alvöru
1983 höfðu þessi skip og skipastoll
félagsins, eins og hann var samsett-
ur í upphafí árs 1985, verið metin
á tæplega 11 milljónir Bandaríkja-
dollara miðað við verðlag ársins
1982, og var sú mynt þá nokkru
verðmeiri en hún er í dag, þannig
að matsverð hefur þá getað verið
á bilinu 500—550 milljónir núkróna.
Eftir verðhrunið og við nauðung-
arsölu hafa trúlega fengist um 100
milljónir króna fyrir skipin, og er
ljóst, að verðmætatapið nam hundr-
uðum milljóna. Átti það verulegan
þátt í gjaldþroti Hafskips hf., eins
og reyndar hundruða skipafélaga
og skipaeigenda út um allan heim
— staðreynd sem oft er horft
framhjá í Hafskipsmálinu.
Við þær aðstæður, sem hafa ve-
rið ríkjandi frá árinu 1983 hefur
verið mjög erfitt að fá trúverðug
skipamöt ekki síst á sérhæfðum
skipum eins og fjölhæfnisskipunum
frá Fred Olsen. Þar hefur margt
áhrif og ýmsar spumingar vakna
sbr.a) er viðkomandi skip í fullum
rekstri? b) þarf að hraða sölu skips?
c) er skip selt nauðungarsölu? d)
er fyrir hendi verðsamanburður við
hliðstæð skip? e) er skip selt til nið-
urrifs?
Af hálfu endurskoðenda þrota-
búsins, N. Mancher hf., eru gerðar
athugasemdir við verðmöt skipa
tengt ársreikningnum 1983 (mat
des. 1983) og 1984 (mat apríl
1985).
í desember 1983 eru Fred Olsen-
skipin metin af erlendum skipasölu-
miðlurum á um 2,5 milljónir
Bandaríkjadollara hvert skip, sem
var svipað mat og á árinu 1982.
Nokkrum mánuðum á undan hafði
félagið átt könnunarviðræður við
Fred Olsen-samsteypuna um kaup
á einu af eldri og ófiillkomnari syst-
urskipunum, sem m.a. vantaði á
skutramp. Lágmarks samningsverð
uppgefið á þeim tíma voru 2 milljón-
ir Bandaríkjadollara, þannig að ekki
þótti 500 þús. dollara hærra mats-
verð ótrúverðugt á yngri og full-
komnari systurskipum í eigu
Hafskips hf.
Fred Olsen seldi þessi skip hins-
vegar árið 1984 í kjölfar aukins
verðhruns fyrir um 1,35 millj.
Bandarikjadollara, en verðmat á
systurskipunum í eigu Hafskips hf.
nam þá 1,8 millj. Bandaríkjadollur-
um miðað við skip í fullum rekstri
og þótti þá ekki eftir atvikum óeðli-
legur mismunur.
í lok árs 1984 voru uppi kenning-
ar um að skipaverð kjmni að fara
hækkandi, er tekið var mið af
hækkunum á leiguskipamarkaði.
Þegar skipamöt vegna ársupp-
gjörs 1984 voru send Utvegsbanka
Islands á árinu 1985 fylgdi hins
vegar frá mér svofelld athugasemd
jrfirlitinu og getur hún vart verið
til þess fallin að rökstyðja ærumeið-
andi kenningu um vísvitandi
blekkingar:
„Eins og sakir standa er er-
lendi skipamarkaðurinn mjög
ótryggfur og erfitt um vik að
meta verðmæti skipa. Að áliti
ýmissa erlendra bankastofnana
eru skip eingöngu metin á niður-
rifsgrundvelli, nema þau tengist
markvissum verkefnum til lengri
tíma.
Til marks um hvað möt án sölu
geta verið viðsjárverð þá er bók-
fært verð skipa Eimskipafélagsins
í ársreikningi 1985 um 605 milljón-
ir króna eftir 15% afskriftir skipa
(þ.a. fyrsta sinni 5% aukaafskrift
eða 91 milljón). Áætlað matsverð
skv. erlendum skipasölumiðlara,
sbr. skýringar í ársreikningunum,
nemur 624 milljónum. Sömu skip
eru hinsvegar metin af öðrum mats-
aðila á um 408 milljónir króna eða
um 197 milljónum lægra en bók-
færða verðið. Ekki hvarflar að mér
að hér sé um blekkingar að ræða,
en aðeins nefnt til samanburðar og
til marks um hvað matsgjörð skipa
er miklum erfiðleikum háð og getur
verið mismunandi eftir aðstæðum.
Nefna má annað dæmi; Jökulfell
Skipadeildar SÍS. Samið var um
smíði á skipinu í Bretlandi á árinu
1983 fyrir 350—400 milljónir nú-
króna. Við afhendingu á árinu 1985
nam verðmat um helming þeirrar
upphæðar. í dag er talið hugsanlegt
að fá mætti 100—150 milljónir fyr-
ir skipið á fijálsum markaði, ef það
seldist þá jrfir höfuð.
2.2. Verðmat lausafjár — eign-
færsla gáma með kaupréttar-
ákvæði.
Dregið er í efa í skýrslum skipa-
réttar að félagið hafi staðið rétt að
þegar það eignfærði kaupleigug-
áma og tók til afskrifta.
Hafskip hf. var með Qölmarga
gámasamninga, en þeir skiptust í
tvo meginflokka.
a) Leigusamningar án kaupréttar-
ákvæðis, sem eingöngu voru
gjaldfærðir í bókhaldi; var svo
með stærstan hluta þess gáma-
flota sem í notkun var.
b) Leigusamningar með kauprétt-
arákvæði, sem voru eignfærðir
og teknir til afskrifta.
Leigukaupsamningar voru til 5
ára og öðlaðist kaupandi þá eignar-
rétt að öðru jöfnu á grundvelli
minniháttar greiðslu. Hafði félagið
þegar öðlast eignarrétt á töluverðu
magni gáma þannig að hártoganir
um eðli samninganna eru óþarfar.
Þegar til gjaldþrots kom töpuð-
ust hins vegar áunnin verðmæti
þ.m.t. um 100 gámar, sem félagið
átti að eignast á tímabilinu desemb-
er 1985-maí 1986. Var það ákvörð-
un bússtjóra að leysa þessa gáma
ekki inn til búsins þótt vemda hefði
mátt veruleg verðmæti með þeirri
aðgerð.
Ekki verður séð að félagið hafi
aðhafst rangt í málinu, þaðan af
síður framið glæpsamlegan verkn-
að.
3. Ætluð brot tengd
hlaupareikningum í
vörslu forráðamanna
Hafskips hf.
Miklar upphrópanir hafa ein-
kennt umfjöllun flölmiðla um þessa
reikninga. Þeir hafa verið kallaðir
„leynireikningar" eða „huldureikn-
ingar" og því hefur verið haldið
fram að um þá hafi farið illa feng-
ið fé.
Þetta er alrangt. Þessir reikn-
ingar í Útvegsbankanum voru allan
tímann til staðar í bókhaldi félags-
ins og fyrir þeim og notkun
þeirra voru skýrar heimildir.
Sá hluti skýrslu endurskoðenda
þrotabússins, N. Mancher hf., sem
fjallaði um hlaupareikning í minni
vörslu, kom mér, lögmanni mínum
og rannsóknarfulltrúum á óvart
vegna hroðvirknislegra vinnu-
bragðaað því er virtist til að gefa
ranga mynd. Var óneitanlega
kostulegt að þurfa að eyða nokkrum
tíma f gæsluvarðhaldi við almenn
bókhaldsstörf, svo sem sundurliðun
fylgiskjala o.þ.h., til að fínna út úr
flækju endurskoðenda og rang-
færslum.
Hitt er ljóst að greiddur hafði
verið nokkur kostnaður í gegnum
þessa hlaupareikninga, sem til-
heyrði forsvarsaðilum félagsins á
móti samningsbundinni innistæðu
þeirra hjá því, og eru um slíkt
mörg dæmi í rekstri fyrirtækja. Á
þessa samningsbundnu innistæðu
hafa ekki verið bomar brigður, enda
þótt þær séu að sjálfsögðu að mestu
glataðar vegna gjaldþrotsins. Má
það vera þeim mönnum nokkurt
umhugsunarefni, sem stöðugt klifa
á því að forsvarsmenn fyrirtækisins
hafi fyrir löngu vitað að hveiju dró,
hvers vegna þeir létu ekki gera
þá einföldu millifærslu sem
þurfti til að færa umsamdar
þóknanir úr reikningi fyrirtækis-
ins yfir til sín, í stað þess að glata
þeim.
Endurskoðanda Hafskips hf.
hafði verið falið að ganga frá upp-
gjöri milli forsvarsmanna félagsins
og þess, vegna þeirra kostnaðarliða,
sem minnst var á hér að framan,
og þeir áttu að greiða. Það hafði
dregist og er engum öðmm fremur
um að kenna en þeim, sem höfðu
hlaupareikningana undir höndum.
Þessi umræddi kostnaður nemur
aðeins litlum hluta af glataðri
samningsbundinni innistæðu og
hefi ég fyrir mitt leyti ekki gert
aðra kröfu á þrotabúið en til skulda-
jöfnunar á móti hugsanlegum
kröfum þess.
Hafskip hf. var því ekki hlunnfar-
ið, né áttu sér stað auðgunarbrot.
4. Ætluð brot tengd bif-
reiðakaupum forsvars-
manna Hafskips hf.
4:1. Bifreiðakaup Páls Braga
Kristjónssonar.
í skýrslu endurskoðanda þrota-
bússins, N. Mancher hf., mun vera
vakin athygli á því að Páll Bragi
hafi kejrpt notaða bifreið frá Þýska-
landi og vísað til skattskýrslu hans.
Þessari athugasemd munu hafa
fylgt órökstuddar bollaleggingar að
um misferli væri að ræða, tengt
veitingu afsláttar. Þannig fer málið
ókannað inn í skýrslu skiptaráðenda
og rekur sig áfram í gegnum beiðni
ríkissaksóknara um rannsókn, í
gegnum kröfu rannsóknarlögreglu
um gæsluvarðhald og staðfestingu
Hæstaréttar á þeim úrskurði, allt
án þess að málið væri lagt fyrir
Pál Braga, né hann inntur eftir því.
Það var fyrst undir lok gæslu-
varðhaldsvistar hans er spurt er um
þá þætti, sem grunsemdir þessar
voru taldar byggjast á. Þá kom í
ljós, að í fyrsta lagi byggðust grun-
semdir þessar eingöngu á algjörlega
órökstuddum bollaleggingum, eng-
in skjalleg sönnunargögn studdu
þær og auk þess höfðu rann-
sóknaraðilar látið undir höfuð
leggjast að afla gagna, sem fyrir
lágu og afsönnuðu algjörlega
grunsemdir þessar.
Er talið að framangreindur mála-
tilbúnaður hafi vegið þungt við þá
ákvörðunartöku að hneppa hann í
gæsluvarðhald.
4.2. Bifreiðakaup Björgólfs
Guðmundssonar.
Til að liðka fyrir viðskiptum við
tiltekið bifreiðaumboð keypti Björg-
ólfur bifreið af því og lét á móti
eldri bifreið svipaðrar tegundar.
Mismun vegna bifreiðakaupanna
skuldaði Björgólfur umboðinu og
gerði grein fyrir þeirri skuld í skatt-
skýrslu sinni við kaupin.
Rannsókn hefur beinst að því
hvort afslættir veittir umboðinu
hafi tengst þessari viðskiptaskuld.
Björgólfur hefur hins vegar gefíð
skýringar á málinu og stutt þær
gögnum sbr. tíundun skuldar í
skattframtali.
Sjá
einnig bls. 44