Morgunblaðið - 09.10.1986, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. OKTÓBER 1986
15
Guðrún Gísladóttir í hlutverki Mariu, völvunnar frá íslandi.
Og hann valdi mig. Ég var þá á Grikklandi
og fékk upphringingu þangað og var beðin
að koma tii Svíþjóðar að hitta Tarkowsky
að máii. Ég var að drepast úr stressi fyrir
fúnd okkar. Tarkowsky glápti á mig og
túikurinn hans sagði eitthvað. Hann spurði
mig hvort ég væri alltaf svona freknótt. Svo
stóð hann upp og tók fyrir augabrýrnar á
mér. „Ég ætla að segja þér frá þessari konu,
Maríu, “ sagði hann og settist og hallaði sér
aftur í stólnum. „Hún er mjög einmana
þessi kona, mjög einmana. “ Svo sagði hann
ekkert meir.
Tarkowsky talaði um efni myndarinnar í
viðtali í París í mars sl. og sagði þá: „Það
sem ég fjalla um hér er mikilvægara en
allt annað; skorturinn á rými fyrir andann
í menningu okkar. Við erum sífellt að auka
þekkingu okkar á efnisheiminum og við
gerum tilraunir með hann án þess að taka
með í reikninginn afleiðingamar sem það
getur haft f för með sér, að útiloka mann-
inn frá vitund sinni. Maðurinn þjáist en
hann veit ekki af hveiju. Hann fínnur að
það vantar samhljómun og hann leitar or-
sakanna fyrir því. Ég vildi sýna að maðurinn
getur endumýjað tengsl sín við lífíð með
owskys, Larissu, þegar hún kom til hans
ásamt vinkonu sinni. Við þekktumst frá þvi
hún var hér á landi. Svíamir eru ansi lengi
að ákveða hvort þeir eigi að vera almennileg-
ir en þegar þeir ákveða sig eru þeir stórgott
og harðduglegt vinnufólk. Þetta var gengið
hans Bergmans. “
Sænski leikstjórinn Ingmar Bergman
sagði einu sinni um Tarkowsky: „Það var
kjaftaði öllu í Tarkowsky. Svo kom mikil-
vægasta og langlengsta senan f myndinni
en þar átti hús að brenna til kaldra kola.
100.000 hlutir urðu að gerast í réttri röð,
þakið að falla eftir þtjár mfnútur og kvikna
f bflnum eftir fímm mfnútur, en atriðið, 12
til 15 mínútna langt, átti að taka f einu
skoti og ef eitthvað færi úrskeiðis yrði að
taka allt saman aftur og það kostaði milljón-
ir. Ég átti að hjóla útúr myndinni og var í
síðu pilsi sem slóst við fætuma á mér þeg-
ar ég klifraði upp á hjólið, en allt fór vel.
En svo bilaði myndatökuvél Nykvists og
allt fór út um þúfur og húsið brann. Þegar
farið var að gæta að biluninni fannst ekk-
ert að vélinni og blöðin kenndu brehnusér-
fræðingum frá London um ófarimar þvf
ekkert mátti segja um myndavél Nykvists.
Það voru allir sendir heim nema ég, því ég
átti heima svo langt f burtu eða uppi á ís-
landi, á meðan reynt var að safna peningum
til að gera atriðið upp á nýtt. Erland átti
eina einfalda og stutta senu eftir og svo
yrði tökum lokið. Allir voru heldur þungir
á brún og niðurdregnir á Yneðan beðið var
eftir peningum fyrir atriðið og þá fyrst var
smakkað á vfni. Peningamir fengust, húsið
var endurbyggt á nokkrum dögum, leikar-
amir komu og atriðið var tekið aftur. Það
mátti ekki tæpara standa hjá mér því um
leið og ég var komin út úr myndinni sprakk
á hjólinu. Svo fór Tarkowsky með filmubút-
inn til Stokkhólms og ætlaði að hringja og
láta vita ef allt væri í lagi. Og það var allt
f lagi svo þá var aðeins stutta senan með
Erland eftir en aðstoðarleikstjórinn átti að
sjá um hana. En Erland sagði við Berg-
man: „Það er upplagt fyrir þig að gera
þetta atriði, “ þar sem þeir voru að kveðj-
Tarkowsky á góðri stund að undirbúa tökur.
því að endumýja skuldbindingar sínar við
sjálfan sig og sál sína. Og ein leiðin til að
öðlast aftur siðferðileg heilindi... er að
hafa styrk til að fóma sjálfum sér... Mynd-
in er ljóðræn dæmisaga. Hvem kafla hennar
má túlka á ólíkan máta. Ég geri mér grein
fyrir að hún stríðir á móti því sem viðtekið
er á okkar tímum ... en þarf að taka það
fram, að ég trúi og ég er furðu lostinn á
því sjálfsmorði andans sem við stefnum
hraðbyri að og án þess að nokkur kúgi
okkur til þess.“
„Það tók tíma að komast inn í hópinn, “
segir Guðrún, „en þegar það var komið var
fínt að vinna með honum. Það var aldrei
hægt að vita hvort ég var Svíamegin eða
Rússamegin. Ég hafði mitt eigið tungumál
og lenti í því að vera milligöngumaður á
milli sænska hópsins og eiginkonu Tark-
eins og kraftaverk þegar ég fyrst uppgötv-
aði Tarkwosky. Allt í einu stóð ég við dymar
að herbergi sem enginn hafði látið mig hafa
lykla að fyrr en núna. Þetta var herbergi
sem mig hafði ætíð langað til að komast inn
í, þar sem hann fór um frjálslega og æsing-
arlaust. Ég fann til hvatningar og vellíðunar:
Hér var kominn maður sem lýsti því sem
mig hafði ætíð langað til að lýsa án þess
að vita hvemig. Fyrir mér er Tarkowsky
sá mesti, sá sem fann upp nýtt tungumál,
trútt eðli kvikmyndarinnar í lýsingu sinni á
lífínu, lífí draumsins.
„Þeir dá hvor annan. Við vorum öll sam-
ankomin á þessari eyju, Gotlandi, og
Bergman býr á annarri eyju skammt frá.
Erland Josephson fór yfirieitt um helgar til
Bergmans og kjaftaði öllu íhann um hvem-
ig hlutimir gengju og kom svo til baka og
Sven Nykvist
ast. Bergman kipptist við og hljóp inn og
náði í frakkann sinn og ætlaði með Erland
en sá þá á síðustu stundu að það væri ekki
við hæfl. Tarkowsky heyrði af þessu og
þótti voðalega gaman.
Andrei Tarkowsky fæddist í apríl árið
1932 í litlu þorpi á bökkum Volgu en faðir
hans, Arseni, var velþekkt Ijóðskáld.
Tarkowsky stundaði fyrst nám í tónlist en
síðan myndlist og loks jarðfræði og starfaði
m.a. í Síberíu. Hann lærði hrafl í austur-
lenskum tungumálum, „en ekkert af þessu
var fyrir mig“. Árið 1954 hóf hann nám í
kvikmyndagerð við Kvikmyndastofnunina í
Moskvu og var þar í fjögur ár undir hand-
leiðslu Mikhaels Romm. Fómin er hans
sjöunda mynd frá því hann gerði lokaprófs-
mynd sína við stofnunina árið 1960.
„ Við unnum mlluna án þess að tala um
hana. Við töluðum um maígt annað. Aðal-
lega reifst hann út í hvað ég reykti mikið
og hvað við drykkjum mikið á íslandi. Hann
hafði aldrei séð annað eins, en hann lýgur
því nú! Það var frekar að maður skynjaði
hlutina. Það er ekki hægt að segja alla hluti
með orðum. Tarkowsky er þannig maður
að það fylgjast allir með honum og maður
reynir að finna hvað hann er að hugsa.
Hann sagði f ræðu f lokahófí eftir tökumar
að hann væri ósköp feginn að hafa ekkert
talað við okkur. Sven Nykvist sagði að hann
hefði ferðast í gegnum margt landslagið en
aldrei með jafngóðum leiðsögumanni.
ílokin vom allir orðnir málþola. í lokahóf-
inu varsetið undirborðum fátta klukkutíma
og það var alltaf einhver að halda ræðu.
Viðgerðum svolítið fyndinn hlut. Það þurfti
alltaf að vera túlkur með til að þýða yfir á
rússnesku eða úr rússnesku yfir á sænsku.
Ég talaði á íslensku og hafði við hliðina á
mér Gota sem þýddi það sem ég sagði yfir
á kínversku. Þeir ætluðu aldrei að skilja
djókið.
Tarkowsky sagði eitt sinn í blaðaviðtali:
„Sumir kvikmyndagerðarmenn vita frá upp-
hafi að kvikmyndaformið hentar þeim best.
Ég var í vafa, hafði litla tilfinningu fyrir
henni. Ég vissi að um flókin tæknileg atriði
væri að ræða, en skildi ekki þá að kvikmynd-
in er ein aðferðin til að tjá sig með, eins
og ljóðlistin, tónlistin eða bókmenntimar.
Meira að segja eftir að ég gerði fyrstu
myndina mína, Æska ívans, skildi ég ekki
hlutverk leikstjórans. Það var ekki fyrr en
seinna sem ég uppgötvaði möguleika kvik-
myndarinnar."
Vinnudagurinn? Þetta var eiginlega aðal-
lega bið eftir að ský drægi fýrir sólu. Ef
það gerðist var rokið til og fílmað. Tark-
owsky vinnur líkt og hann var í leikhúsi,
senumarem langar, þærem æfðarmörgum
sinnum, samsetningamar eru afar nákvæm-
ar. Það má ekki skeika millimetra.
Tarkowsky segir: „Kvikmyndagerð er
byggð á tveimur tegundum leikstjóra, sem
gera tvær tegundir kvikmynda. Annars veg-
ar eru þeir sem líkja eftir veröldinni sem
þeir lifa í og hins vegar þeir sem skapa sér
sína eigin veröld, ljóðskáld kvikmyndanna.
Og ég held að aðeins Ijóðskáldin verði skráð
á spjöld kvikmyndasögunnar: Bresson, Dov-
sjenko, Mizoguchi, Bergman, Bunuel,
Kurosawa."
Það vargaman og erfítt þegar við Erland
lágum á fjölinni og áttum að fljúga. Það
var atriði þar sem Alexander fer og sefur
hjá völunni Maríu og þau áttu að fljúga.
Fjölin, örmjó, var sett á lyftara og ég náði
að liggja á henni með öðm mjaðmarbeininu
og öðmm olboganum og hann hefur ekki
haft mikið meira pláss. Þannig þurftum við
að liggja í heilan dag á meðan æft var og
svo annan dag á meðan atriðið var tekið.
Eftir það var Erland oft að fínna spýtur oní
fjöm og spyrja hvort við ættum ekki að
leggja okkur.
Tarkowsky segist aldrei velta því fyrir
sér hvað áhorfendur hugsa um myndir hans.
Honum finnst erfítt að setja sig í þeirra
spor, meiningarlaust og óþægilegt. „Sumir
reyna að spá í gengi mynda minna," segir
hann. „Ég er ekki einn af þeim. Það besta
sem maður getur gert fyrir áhorfendur er
að vera maður sjálfur og nota persónulegt
tungumál sem þeir skilja. Ljóðskáld og rit-
höfundar eru ekki að reyna að láta fólk
kunna við sig. Þeir vita ekki hvemig gera
á fólk ánægt.“
Ég fann út að María er ekki neitt nema
samlíðan. Hún hefur ekkert sérstakt sjálf:
Þetta fer bara í gegnum hana. Henni þykir
óskaplega vænt um þennan Alexander því
hann fínnur mikið til.
Ég vona bara að Tarkowsky batni og
hann geri fleiri myndir. Hann sagði við
Láms Ými úti í Stokkhólmi þegar Láms var
að byrja á nýrri mynd: Ef þú vilt vera ham-
ingjusamur, gerðu þá ekki bíómynd. Hann
þjáist mikið fyrir að vera f útlegð. Hann
fékk ekki að gera margar myndir í Sovétríkj-
unum en hann veit ekki hvomm megin betra
er að gera myndir. Hér er allt mælt í tíma
og peningum en f Sovétríkjunum skiptir
tíminn ekki eins miklu máli og ef þú færð
á annað borð að gera mynd skipta peningar
engu. En svo em þær ekkert endilega sýnd-
ar.
Tarkowsky er Guðrúnu ráðgáta og tilvilj-
anir varðandi Fómina og raunverulega
atburði, nýliðna og á líðandi stundu, eru
undrunarefni. Alexander leitar til íslensku
völunnar Maríu til að koma í veg fyrir heims-
endi og fyrr en varir hittast stórveldin tvö
á íslandi til að ræða m.a. hvemig koma má
í veg fyrir heimsendi. Og eitt af atriðum
myndarinnar er tekið á þeim stað í Stokk-
hólmi sem Olof Palme var seinna myrtur á.
Þá senu átti fyrst að taka uppi f sveit
en svo var ákveðið að taka hana í Tunnelgat-
an í Gamla Stan. Það er draumasena,
heimsendir, fólk er á hlaupum niður tröppur
og lítill drengur liggur í blóði sínu á göt-
unni. Næst þegar ég kom til Stokkhólms
var þessi staður afgirtur, fullur af rósum.
Mér fínnst Tarkowsky hálfgöldróttur.
Eina stundina liggur hann fyrir dauðanum,
þá næstu er hann að ná sér og núna segja
gárungamir að húsinu í Fórninni svipi til
Höfða, eitt við ysta haf.