Morgunblaðið - 26.03.1987, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. MARZ
Ágrip af sögu
Olafsvíkur
€
■
■ , • ’ • . . * •
- „ -y ^ -c " «:
aldamótin hafði í för með sér mikia
grósku í menningar- og félagslífi.
Menningarfélag var stofnað í þorp-
inu 1890 og sparisjóður 1892. Tvær
stúkur störfuðu í bænum, svo og
spilaklúbbur, leiksýningar voru
reglulegur þáttur í félagslífi og
myndarlegt samkomuhús var reist
1901 og hefur gegnt sínu hlutverki
síðan. (Nú er í smíðum nýtt félags-
heimili í Ólafsvík og standa vonir til
þess að það verði vígt á þessu ári.)
En íbúaþróunin hafði einnig áhrif
á þróun og stjóm hreppsmála. Það
jafnvægi, sem hafði verið í byggð-
inni í innri og ytri hluta hreppsins,
raskaðist með vexti og viðgangi
Ólafsvíkur. Kirkja sóknarinnar var
til 1892 að Fróðá en það ár var kirkj-
an flutt til Ólafsvíkur og olli sú
ráðstöfun talsverðum ágreiningi í
byggðarlaginu. Sættu margir íbúar
í innanverðum hreppnum sig afar
illa við kirkjuflutninginn. Arið 1923
var svo vígð kirkja er Fróðhrepping-
ar byggðu á Brimilsvöllum. Miklar
deilur urðu í hreppnum um ýmis
sveitarstjómarmálefni í upphafi ald-
arinnar. Má þar nefna atriði eins og
§allskil og réttir annars vegar, en
ýmsar framkvæmdir, og ráðagerðir
um framkvæmdir, í Ólafsvík hins
vegar. Fór svo að lokum að íbúar í
báðum hlutum hreppsins héldu með
sér fundi árið 1907 og samþykktu
tillögu um skiptingu sveitarfélags-
ins. Á fundi, sem haldinn var á
Brimilsvöllum, var samþykkt að hin
nýju sveitarfélög skyldu heita
Ólafsvíkurhreppur og Vallnahrepp-
ur. Talsverð bréfaskipti urðu á milli
hreppstjómar og sýsluyfirvalda um
þetta málefni næstu misseri, en
skiptingin var staðfest af Alþingi
árið 1911. Hlutu sveitarfélögin nöfn-
in Ólafsvíkurhreppur og Fróðár-
hreppur. Með þessari skiptingu varð
Ólafsvík. sjálfstætt sveitarfélag.
Sjávarútvegur
og hafnargerð
Ólafsvík var frá fomu fari „heima-
ver“. Þangað sóttu því vermenn frá
öðmm hémðum í minna mæli en til
„útveranna" á utanverðu Snæfells-
nesi. Veiðar vom mest stundaðar á
gmnnmiðum Breiðafjarðar skammt
undan þorpinu. Bátar Ólsara vom
flestir sex- og áttæringar, en sumir
minni. Teinæringar vom þar nánast
óþekktir. Róið var snemma morguns
og bátar teknir upp er að landi kom
og gert að afla. Hafnaraðstaða var
engin fyrr en eftir 1920 og skapaði
útgerð mikla erfiðleika, þar sem erf-
itt var að setja og taka upp báta.
Sigling stærri skipa, einkum kaup-
fara, til Ólafsvíkur var og hættusöm.
Þessi skip urðu að leggjast við fest-
ar úti á legunni og var þar mjög
hætt í veðmm.
Þrátt fyrir þessar aðstæður var
talsvert um að kaupskip væm gerð
út til veiða frá Ólafsvík, eins og
annars staðar á landinu. Sigling kom
venjulega út hingað snemma vors
og skipin sigldu ekki utan aftur með
útflutningsafurðir íslendinga fyrr en
snemma hausts. Clausen-verslun
gerði á 19. öld út allmörg kaupskip
frá Ólafsvík yfir sumartímann og
var talsvert um að Ólsarar rem á
þeim. Hin eiginlega skútubylting i
íslenskum sjávarútvegi hófst hins
vegar ekki fyrr en á síðari hluta 19.
aldar og stóð fram um 1920, þegar
stærri vélbátar og togarar þóttu orð-
ið ákjósanlegri skip til fískveiða.
Eftir að skútuútgerð hófst á 19. öld
réðu margir Ólsarar sig í „pláss" á
skútum árlega, einkum á skútum
sem gerðar vom út frá Breiðafírði
og Vestfjörðum. Meðan heimilis-
feður vom fjarverandi af þessum
sökum var ekki óalgengt að hús-
mæðumar réðust með bömin í
kaupavinnu í sveitir á Snæfellsnesi.
í upphafí þessarar aldar hófst
vélvæðing bátaflota landsmanna. Til
Ólafsvíkur vom á fyrsta áratugi ald-
arinnar keyptir nokkrir vélbátar.
Utgerð hins fyrsta, Geysis, tókst vel
og jók bjartsýni manna á vélbátaút-
gerð. Fleiri bátar vom því brátt
keyptir til bæjarins og vom um 10
vélbátar gerðir út frá þorpinu á ámn-
um 1904-1914. Árið 1916-1918
voru nokkrir vélbátar gerðir út frá
Ólafsvík, en frá 1918 fram til 1928
varð hlé á vélbátaútgerð þaðan.
Ástæðan var sú að reynslan sýndi
að án hafnaraðstöðu var vélbátaút-
gerð frá Ólafsvík alit of áhættusöm.
Vélbátamir vom of þungir til þess
að unnt væri að taka þá upp og
setja daglega. I illviðmm var þeim
hætt á legunni og urðu brautryðj-
endur vélbátaútgerðar í þorpinu
fljótt fyrir tjóni af þeim sökum. Kröf-
ur um úrbætur í hafnarmálum urðu
því háværari í sveitarfélaginu og
hófust hafnarframkvæmdir loks á
þriðja áratugi aldarinnar. Það var
ekki fyrr en nokkrar úrbætur höfðu
fengist í þessu efni að vélbátaútgerð
hófst að nýju í Ólafsvík. Vom þá
fyrst í stað settar vélar í gömul,
opin áraskip. Þeir, sem riðu á vaðið
með slíkar breytingar á bátum
sínum, vom Ingvar Kristjánsson og
Kristján Þórðarson.
Mikil sjóslys á tveimur fyrstu ára-
tugum þessarar aldar (38 menn
fómst á ámnum 1902—1920, en 86
menn á tímabilinu 1835—1930)
drógu mjög þrótt úr þeim uppgangi
mann- og atvinnulífs sem einkenndi
Ólafsvík um aldamótin. Þegar við
bættist að tilraunir til vélbátaútgerð-
ar skiluðu ekki viðunandi árangri
var þess ekki lengi að bíða að hnign-
unar tæki að gæta. Mannfjöldi í
kauptúninu dróst saman. Ibúar
höfðu verið 612 árið 1901, en vom
525 árið 1910, 444 árið 1920 og
439 árið 1930 (sjá mynd 1). Á sama
tíma jókst íbúafjöldi í öðmm þétt-
býlisstöðum á Snæfellsnesi. Þannig
fjölgaði íbúum Hellissands og Stykk-
ishólms vemlega milli 1901 og 1930,
þótt nokkurra sveiflna gætti einnig
í íbúafjölda þessara staða.
Hafnarframkvæmdir í Ólafsvík
gengu hægt. Ur litlu framkvæmdafé
var að moða í upphafi og m.a. unnið
í þegnskylduvinnu á þriðja áratugi
aldarinnar. Þegar kom fram á fjórða
áratug aldarinnar höfðu samt orðið
talsverðar umbætur. Vélbátum í
kauptúninu fjölgaði og árið 1939 tók
hraðfrystihús til starfa. Á fímmta
áratugi aldarinnar hófust veiðar í
snurfvoð á Breiðafírði. Við þessi
umskipti rann upp nýtt góðærisskeið
í sögu Ólafsvíkur. Eftir 1950 var
fólksfjölgun ör og samfelld fram
yfír 1980, en nokkuð hefur dregið
úr þeirri þróun undanfarin ár.
Hafnaraðstaðan var þrátt fyrir
umbætur erfíð fram til ársins 1962.
Lengi vel var höfnin svo gmnn að
fjaraði undan bátum á fjöru. Steinn
í höfninni, „vararkollur" var hafður
til merkis um hvort nógu aðsjávað
væri fyrir báta að sigla inn í höfnina
eða úr henni. Ólsarar börðust ámm
saman fyrir frekari umbótum í hafn-
armálum. Einn ötulasti baráttumað-
ur á þessu sviði var Ottó A. Ámason.
1962 hófst bygging nýrrar hafnar í
Ólafsvík eftir ítarlegar rannsóknir
erlendra og innlendra sérfræðinga
árin 1960-1961. Allt frá 1962 hefur
nánast samfellt verið unnið að hafn-
argerð í bænum. Þetta hefur að
sjálfsögðu gjörbreytt öllum aðstæð-
um til útgerðar. Bátar hafa orðið
fullkomnari og stærri og frá því um
1980 hafa einn eða fleiri skuttogar-
ar verið í skipastól Ólsara.
Umsvifamikil fyrirtæki í útgerð
og fískvinnslu hafa starfað í bænum
undanfarin ár og áratugi. Hér er
ekki kostur á að geta þeirra allra,
en nefna má Hraðfrystihús Ólafsvík-
ur hf., Hróa hf., Bakka sf., Stakkholt
hf., Hólavelli hf., Enni hf., Fiskiéjuna
Bylgjuna, Sæfísk hf. og Fiskverkun
Helga Kristjánssonar. Þá hefur físki-
og síldarmjölsverksmiðja ásamt lifr-
arbræðslu starfað í bænum.
Kirkjan í Ólafsvík, en
Ólafsvík hefur á undanfömum
ámm verið meðal aflahæstu ver-
stöðva hérlendis og útflutningsverð-
mæti sjávarafurða á hvem íbúa með
því hæsta sem gerist á landinu.
Aðrar atvinnugreinar
Árið 1980 höfðu u.þ.b. 65% íbúa
Ólafsvíkur atvinnu sína af fískveið-
um og fiskverkun, um 9% af öðmm
iðnaði og byggingarframkvæmdum
og 26% af verslun, viðskiptum, sam-
göngum og annarri þjónustu.
Fiskveiðar og verslun em því enn,
eins og um aldir, aðalatvinnuvegir
Ólsara. Áður var nokkur landbúnað-
ur stundaður í bæjarlandinu og flest
heimili höfðu einhverjar skepnur.
Heyja var aflað innan landamerkja
kauptúnsins og jafnvel uppi á Fróð-
árheiði. Mór var tekinn til húsahitun-
ar í Bæjarmýrinni ofan við bæinn.
Eftir að Einar Markússon lét af
verslun ráku Proppébræður umsvifa-
mesta verslunarfyrirtæki í þorpinu.
Árið 1926 keypti Finnbogi Lámsson
verslun þeirra og rak síðastur manna
hina svokölluðu „Ólafsvíkurverslun".
Stóð rekstur hans fram yfír 1940.
Árið 1921 var stofnað Kaupfélag
Ólafsvíkur. Kaupfélag þetta starfaði
fram yfír 1960 en gekk aldrei í SÍS.
Kaupfélagið Dagsbrún var stofnað
af mönnum er klufu sig út úr KÓ
vegna óánægju með rekstur þess.
Kaupfélagið Dagsbrún, sem gekk
þegar í SÍS, var rekið frá 1943 og
fram til 1965. Skömmu eftir að
Kaupfélag Ólafsvíkur varð að hætta
rekstri var rekstur Dagsbrúnar og
Kaupfélags Hellissands sameinaður
í Kaupfélag Snæfellinga, sem starf-
aði í Ólafsvík skamma hríð. Eftir
það rak Kaupfélag Borgfírðinga um
skeið útíbú í kauptúninu.
Verslunum heftir fjölgað nokkuð
undanfama áratugi. Þó vom ekki
nema 44,6 ársverk unnin í verslun
í þorpinu árið 1980. Helstu verslanir
í Ólafsvík undanfarin ár hafa verið
Kaupfélag Ólafsvíkur (nýtt félag
sem fyrir fáum ámm var stofnað til
að taka yfír rekstur útibús Kaup-
félags Borgfírðinga í bænum) og
verslanimar Hvammur, Kassinn,
Vík, Þóra, Litabúðin, Verslun Jóns
Gíslasonar, Verslunin Lára, Brauð-
gerð Ólafsvíkur og Lyflaútibúið
(Apótek Ólafsvfkur frá 1986).
Eins og fyrr getur var sparisjóður
stofnaður í Ólafsvík 1892. Þótt
sparisjóðurinn hafí gegnt hlutverki
sínu með prýði hefur velta hans aldr-
ei verið eins mikil og stærri spari-
sjóða, að ekki sé talað um banka
er reka starfsemi á landsvísu. Það
var því ugglaust Qármagnsfrekum
fyrirtækjum í sjávarútvegi til hag-
ræðis að Landsbankinn opnaði árið
1976 útibú í Ólafsvík.
Ymiss konar þjónusta, bæði opin-
ber þjónusta og þjónusta rekin af
einkaaðilum, hefur aukist í Ólafsvík,
eins og öðmm þéttbýlisstöðum und-
anfama áratugi. Auk þjónustu
tengdri samgöngum og sjávarútvegi
í bænum má nefna rekstur veitinga-
skála og Hótels Ness. Hótel Nes var
sett á stofn af hagsmunaaðilum í
hún var vígð 1967.
sjávarútvegi og sveitarstjóminni,
ekki síst til að tryggja aðkomnu
verkafólki athvarf á vertíðum.
Segja má að atvinnulíf í Ólafsvík
sé einhæfara en æskilegt væri og
afkoma í byggðarlaginu sé um of
komin undir sjávarafla. Atvinnu-
málanefnd Ólafsvíkur hefur á
undanfömum ámm gengist fyrir
rannsóknum á hagkvæmni þess að
stofna til nýrra atvinnugreina í
Ólafsvík, m.a. hefur verið gerð út-
tekt á möguleikum á loðdýrarækt
og fískeldi. Þótt þess sé að vænta
að brotið verði upp á nýjungum í
atvinnulífí í bænum á næstu ámm
og áratugum er ljóst að sjávarútveg-
ur verður um ókomna framtíð, sem
hingað til, aflgjafí atvinnu- og
mannlífs í bænum.
Þróun byggðar, fé-
lagslíf s og sveitar-
stjórnar eftir 1911
Vegna hinnar öm fólksfjölgunar
í bænum eftir 1950 er eitt af ein-
kennum byggðar í Ólafsvík hversu
nýleg flest íbúðarhús og opinberar
byggingar em. Elsta hús í bænum
er „gamla pakkhúsið", en svo er í
daglegu tali nefnt pakkhús Clau-
sen-verslunar, sem reist var árið
1844. Árið 1843 bmnnu hús verslun-
arinnar. Þau höfðu verið reist á
einokunartímanum og þóttu hin
reisulegustu á sinni tíð. Eftir bmn-
ann vom byggð tvö hús á vegum
Clausen-verslunar, „gamla pakk-
húsið", sem enn stendur, og verslun-
arhús, sem síðast var kennt við
kaupfélagið „Dagsbrún". Það hús
brann 1966. Af eldri húsum öðmm
má nefna félagsheimilið, sem fyrr
er að vikið, tvö íbúðarhús frá því
um aldamót og fáein hús frá fyrstu
þremur áratugum aldarinnar. Gömlu
„bæimir" urðu smám saman að þoka
fyrir nýrri byggð. I dag er í bænum
margt reisulegra nýrra bygginga.
Af opinbemm byggingum má nefna
kirkjuna, sem vígð var árið 1967,
skólahús með nýbyggingu sem tekin
var í notkun 1981, myndarleg og
vel búin heilsugæslustöð var nýlega
opnuð við Engihlíð, en Ólafsvík hef-
ur verið læknissetur frá 1895. Við
Ytra-Klif er ný félagsheimilisbygg-
ing Ólsara risin, þótt enn sé hún
ekki fullfrágengin. Á sl. ári var tek-
in í notkun bygging með íbúðum
fyrir aldraða.
Félagslíf hefur alla þessa öld ver-
ið öflugt í Ólafsvík. Eins og fyrr er
að vikið var umtalsverð félagsstarf-
semi í gangi í þorpinu um aldamótin.
Á fyrri hluta aldarinnar gekkst góð-
templarahreyfíngin fyrir miklu starfi
í þorpinu, bæði fyrir böm og full-
orðna. Félagsheimilið gamla var
reist af góðtemplurum undir starf-
semi sína, vígt árið 1901 og varð
þegar mikil lyftistöng leiklistarstarf-
semi í bænum. Kirkju- og safnaðar-
starf er með blóma í Olafsvík og
hafa prestar Ólsara jafnan tekið
virkan þátt í félagsstarfi í bænum.
M.a. má geta þess að þrír fyrstu
formenn Sparisjóðs Ólafsvíkur vom
jafnframt sóknarprestar Ólsara, þeir
séra Helgi Ámason 1892—1908,
séra Guðmundur Einarsson
1908—1923 og séra Magnús Guð-
mundsson 1923—1963. Séra Helgi
var fyrsti prestur Ólafsvíkurkirkju,
sem vígð var 1892, en hafði áður
þjónað Fróðárkirkju. Þeir þrír klerk-
ar, sem fyrr em greindir, gegndu
því samanlagt störfum í þorpinu í
meira en 70 ár.
Ungmennafélagið Víkingur hefur
skipulagt margs konar íþróttaiðkun
í bænum, þótt aðstæður til æfínga
og keppni séu ekki eins góðar og
æskilegt væri. Ýmiss konar klúbbar
hafa verið myndaðir í Ólafsvík, eins
og öðmm þéttbýlisstöðum á landinu
undanfarna áratugi, og gegna veiga-
miklu hlutverki í félagslífí bæjarbúa.
Þá er í bænum starfandi slysavama-
deild. Þess skal og getið að fyrir
réttum 50 ámm var verkalýðsfélagið
Jökull stofnað og hefur starfað óslit-
ið síðan. í bænum em og starfandi
flokksfélög stjómmálaflokkanna.
Verkefni sveitarstjómar hafa að
sjálfsögðu orðð margbreytilegri með
vaxandi fólksfjölda. Opinberar fram-
kvæmdir hafa verið miklar undan-
fama áratugi. Ólafsvík var raflýst
með díselrafstöð árið 1945, en síðar
var rafstöð byggð við Fossá. Raf-
magnssveitur ríkisins keyptu stöðina
og lagnir hreppsins í þorpinu. Fyrr
er vikið að hafnarframkvæmdum og
opinbemm byggingum. Auk þeirra
hafa á undanfömum áratugum stað-
ið yfír framkvæmdir við gatnagerð
innanbæjar og miklar umbætur í
samgöngumálum. M.a. hefur tvíveg-
is verið lagður nýr vegur undir Enni
síðustu áratugi. Áður varð að sæta
sjávarföllum til fara fyrir þennan
faratálma, Jífshættulega stigu.
Þegar Ólafsvík varð kauptún
1911 var hnignunar tekið að gæta
í þorpslífínu. Orsakir þess vom eink-
um miklir sjóskaðar og erfiðar
aðstæður til sjósóknar er hömluðu
vélbátaútgerð. Eftir 1940 tók hagur
Ólsara að vænkast með tilkomu
frystihúss og bættum hafnarskilyrð-
um. Frá því að framkvæmdir hófust
við nýju höfnina árið 1962 hafa orð-
ið miklar framfarir í Ólafsvík.
Alexander Stefánsson var sveitar-
stjóri lengst af á þessu tímabili og
er á fáa hallað þótt nafn hans komi
fyrst upp í hugann, þegar nefndur
skal einhver af forsvarsmönnum
sveitarstjórnarmála í Ólafsvík eftir
1962.
Á undanfömum ámm hefur
nokkmm sinnum komið til umræðu
að sameina sveitarfélög á utanverðu
Snæfellsnesi. Þótt kannanir hafi
bent til þess að slík sameining gæti
verið hagfelld hefur málið aldrei
komist á framkvæmdastig. I sveitar-
stjómarkosningunum 1982 vom
hins vegar auk hefðbundinna kosn-
inga greidd atkvæði um það hvort
Ólsarar ættu að sækjast eftir kaup-
staðarréttindum fyrir bæinn. Tillaga
þess efnis var samþykkt með yfír-
gnæfandi meirihluta atkvæða.
Fmmvarp þess efnis lagt fyrir Al-
þingi og samþykkt 1983. Ölafsvík
fékk kaupstaðarréttindin hinn 23.
mars 1983. Fyrsti bæjarstjóri
Ólafsvíkurkaupstaðar var Guðmund-
ur Tómasson, en núverandi bæjar-
stjóri er Kristján Pálsson.
Niðurlag
Hér hefur verið stiklað á stóm í
sögu Ólafsvíkur undanfamar aldir.
Þróttur atvinnu- og mannlífs milli
Ennis og Ytra-Klifs hefur í aldanna
rás risið og hnigið eins og öldumar
við kinnunga þeirra báta, sem borið
hafa aflann á land; gmndvöll sjálf-
stæðrar tilveru fólks í Ólafsvík.
Engin tök em á því að gera svo
miklu efni skil í stuttu máli og því
hefur margt orðið útundan sem vert
er frásagnar. Hér hefur áherslan
verið lögð á þróun atvinnulífs og
byggðar í Ólafsvík og lítt _sem ekki
skeytt um persónusögu. I riti því
um sögu Ólafsvíkur, sem undirritað-
ur vinnur nú að, verður ofangreind-
um þáttum og fleirum gerð rækileg
skil.
Höfundur er sagnfræðingur og
hefur meðal annars unnið að rann-
sóknum á sögu Ólafsvíkur.