Morgunblaðið - 26.09.1987, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. SEPTEMBER 1987
11
Þau hin innri gildin
Leiklist
Jóhanna Kristjónsdóttir
Rómúlus mikli.ósagnfræðileg-
ur gamanleikur eftir Friedrich
Durrenmatt
Þýðing: Bjarni Benediktsson
frá Hofteigi
Lýsing: Páll Ragnarsson
Leikstjóri: Gisli Halldórsson
Fáum samtímahöfundum er, að
minum dómi, jafn lagið og Fri-
edrich Durrenmatt að flétta
saman hina ýmsu þætti í leikverk-
um sínum; svo að úr verður
tragiskur gamanleikur eða
spaugilegur harmleikur. Og fáum
er gefið að beita íroníunni á skarp-
ari og hvatskeytlegri hátt en
hann. Myndrænn og kjarnmikill
textinn virðist áreynslulaus, eins
og hjá þeim höfundum einum, sem
ná valdi á hugmynd sinni og vita
hvernig þeir vilja færa hana til
áhorfandans.
Hrun Rómaríkis er beinlínis
bæði kjörið og augljóst verkefni
fyrir Durrenmatt.A setri sínu í
Kampaníu situr Rómúlus keisari
og hugar að hænsnarækt, meðan
hersveitir hinna herskáu Germana
höggva lið Rómveija í herðar nið-
ur á vígvöllunum. Það er fyrirsjá-
anlegt að heimsveldið er að líða
undir lok og Rómúlus sýnir ekki
lit á að veita neina mótspyrnu.
Fjölskylda hans og hirðfólk reynir
að höfða til föðurlandsástar og
þjóðarmetnaðar að ekki sé nú
minnzt á sætleika valdsins sem
slíkan. En hann lætur sér fátt um
finnast og honum verður ekki
hnikað. Hann telur ríkið vera tákn
úrkynjunar, spillingar og alls hins
versta. Hann gefur lítið fyrir
valdafysn umhverfisins. Kannski
verður spillingin því aðeins uppr-
ætt, að ríkið farist.
Durrenmatt leiðir keisarann
fram á sjónarsviðið sem hinn eina
mann með viti í þessum firrtum
og trylltum heimi. Alúð Durren-
matts við hlutverk Rómúlúsar fer
ekki milli mála, en hann nær að
draga upp fleiri persónur sem við
lestur [eikritsins verða eftirminni-
legar. I aumkunarleika sínum, eða
yfirborðsmennsku.
Boðskapur leikritsins á vissu-
lega erindi til okkar, tímabær
sannindi verksins hljóta að höfða
til okkar, ekki síður nú en þegar
Durrenmatt skrifaði verkið; þótt
ekki sé alltaf þægilegt að sitja
undir íróníunni. Sem verður þó
aldrei miskunnarlaus af því að
Durrenmatt hefur vald á henni
og enda skáldskapurinn aldrei
færður í kaf, eins og hefði getað
gerzt hjá minni spámönnum.
Þýðing Bjarna Benediktssonar
frá Hofteigi var ákaflega vel af
hendi leyst, og í hvívetna trú anda
Durrenmatts. Margir leikarar
taka þátt í sýningunni og augsýni-
lega til hennar vandað að ytri
gerð. En á frumsýningu fór eitt-
hvað úrskeiðis hjá flestum leikar-
anna. Andstæðurnar sem
Durrenmatt teflir fram, keisarinn
vitri annars vegar og fólkið gráð-
ugt og hamslaust hins vegar, eiga
að kalla fram nöturleg áhrif og
endurspegla trylltan veruleika
leiksins. En þess í stað var bara
gauragangur. Með holum hljómi.
Raddbeiting og hreyfingar á köfl-
um ekki við hæfi í atvinnuleikhúsi.
Þar af leiddi auðvitað að textinn
skilaði sér ekki alltaf, drukknaði
stundum í þessum kyndugu og
háværu barkarokum.
Og auðfundið var á frumsýn-
ingu, að ekki náðist menningar-
samband áhorfenda og leikara og
viðbrögð voru í drungalegra lagi.
Skýringar eru sjálfsagt ýmsar,
leikstjóri hefði þurft alveg sérs-
taklega að beita meiri aga
varðandi framsögn. Staðsetningar
tókust vel og sé ekki nema tekið
mið _af persónusköpun Rómúlusar
og Odóvakars, leyfði ég mér að
draga þá ályktun, að annað hafí
ráðið en stefnan hafi verið stung-
ið rangt út.
Því fór ég einnig á þriðju sýn-
ingu, sl. fimmtudag. Þá náðist
eðlilegra tempó og áhrif textans
komust til skila á býsna magnað-
an hátt. Frumsýningarhávaðinn
var dempaðri, en engu að síður
nokkrar senur, sem fóru úr bönd-
unum.
Rúrik Haraldsson var góður
Rómúlus og hélt sínu allan leik-
inn. Leikurinn var yfirvegaður og
vitlegur og mjög durrenmattskur,
ef ég mætti kalla það svo. Mis-
mæli Rúriks óneitanlega of tíð.
Herbergisþjónarnir tveir í með-
förum þeirra Ama Tryggvasonar
og Baldvins Halldórssonar voru
eftirtektarverðir og oft var leikið
á fínum nótum. A hinn bóginn
var gamalmennaskjálfti þeirra
ofleikinn og kallatónninn óþarfur.
Lilja Þórisdóttir og Jóhann Sigurðarson í hlutverkum Reu og Emilíans
Arnar Jónsson og Rúrik Haraldsson, Ódóvakar og Rómúlus,
báðir sigraðir menn
Sigurveig Jónsdóttir var of yfir-
spennt sem Júlía keisaraynja.
Atvinnuleikari á að geta sýnt
æsing og spennu án svona fyrir-
gangs. Raddbeiting af þessu tagi
á ekki heima hér. Sigurður Skúla-
son var í hlutverki hermálaráð-
herrans. Sigurður hefur yfírleitt
bæði skýra og snöfurlega fram-
sögn, en hún fór þarna fyrir lítið
og sama gegndi um Karl Ágúst
Ulfsson í hlutverki sendiboðans,
Spúrilíus Títus Mamma. Sú per-
sóna er yndislega grátbrosleg við
lestur leikritsins. Og gæti með
blæbrigðaríkum og markvissum
leik orðið minnisstæð persóna.
Upphafsatriðið hjá sendiboðanum
tókst ekki og var erfítt var að
skilja orð af því sem upp var stu-
nið. Eiga leikarar ekki að geta
hvorttveggja: leikið sig lafmóða,
en skilað frá sér því sem höfund-
urinn leggur þeim í munn. Nefna
verður senu í öðrum þætti, þar
sem þeir Sigurður og Karl Ágúst
hrópast á. Fyrir bragðið missti
atriðið grunntón sinn. Eða hann
fauk bara út í vindinn. Magnús
Ólafsson var Sesar Rúph, buxnas-
érfræðingur, sem getur bjargað
keisaraveldinu. Náttúrutalent
Magnúsar nýtist ekki hér. Jóhann
Sigurðarson lék Emilían.heitmann
keisaradótturinnar, sem kemur
heim afskræmdur á líkama, úr
germönskum fangabúðum. Gervi
Jóhanns var yfirhlaðið og beindi
athyglinni frá leik hans. Sem var
að mörgu leyti ágætlega hugsað-
ur. Lilja Þórisdóttir var í vandræð-
um með Reu keisaradóttur og
hafði ekki alls kostar á hreinu,
hvers lags persónu hún var að
leika. Flosi Ólafsson átti góða
spretti sem innanríkisráðherra en
raddbeiting of ýkt og er hér einn-
ig átt við annan þátt. Gunnar
Eyjólfsson sem keisarinn frá
Konstantínópel, var tiltölulega
rólegur í fasi, en persónan varð
þokukennd og ekki spennandi.
Framsögn Gunnars var til fyrir-
myndar. Amar Jónsson er í litlu
en mikilvægu hlutverki Ódóvak-
ars, foringja Germana, sem
nauðugur viljugur er að leggja
undir sig heiminn og vonar í
lengstu lög að hann geti gert
bandalag við Rómúlus, svo að
hann þurfi ekki að rogast með
heiminn á herðum sér. Amar leik-
ur þessa stuttu senu í takt við
Rúrik og gerði það af stakri prýði.
Svo að lokaatriði leiksins varð
áhrifamikið.
Ég var ekki dús við leikmynd
Gunnars Bjarnasonar og fannst
hún þunglamaleg og beinlínis erf-
ið fyrir leikendur. Að ekki sé nú
tálað um fyrir sýninguna almennt.
Þessi sýning er stór í sniðum.
Gallar hennar eru áberandi, en
kostimir - þegar allt er skoðað
vandlega- em það líka. Hún verð-
skuldar, að leikhúsgestir gefi
henni gaum. Hvort sem þeir eru
sáttir við hana eða ekki.
Verðlaunaverk Listahátíðar
Verðlaunagripur Borghildar Óskarsdóttur.
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Svo sem kunnugt mun vera þá
efndi stjórn Listahátíðar 1988 til
samkeppni um varanlegt listaverk,
höggmynd eða skúlptúr, sem nota
mætti sem verðlaunagrip og sem
einkenni hátíðarinnar á auglýsinga-
spjöldum, efnisskrám og öðru
þrykktu efni. Listahátíð áskildi sér
rétt til að fjölfalda verðlaunaverkið
í 3—5 eintökum og hugsanlega
stækka það til staðsetningar utan
dyra eða innanhúss. Var öllum
íslenzkum listamönnum heimil þátt-
taka í samkeppni þessari.
Nú hefur dómnefnd lokið störfum
og svo sem fram hefur komið í frétt-
um, þá hlaut Borghildur Óskars-
dóttir fyrstu verðlaun, sem voru
250.000 kr. auk þess sem tvær til-
lögur voru keyptar eftir þá Pétur
Bjarnason og Grím M. Steinþórs-
son á 75.000 kr. hvor. Voru úrslitin
tilkynnt við tilheyrandi athöfn að
Kjarvalsstöðum sl. sunnudag og
jafnframt opnuð sýning á öllum
innsendum verkum, sem voru átján
talsins, eftir ellefu listamenn.
Það hefur vakið nokkra athygli,
hve þátttakan var lítil þrátt fyrir
vegleg verðlaun og ekki væri kraf-
ist fullfrágenginna tillagna í
keppnislýsingu og möguleikarnir
þannig miklir. Telst þetta dtjúgur
afturkippur frá samkeppni um lista-
verk í nýju flugstöðvarbygginguna,
sem skilaði fullu húsi, ef svo má
komast að orði — en að minnsta
kosti fylltu tillögurnar allan Kjar-
valssal og var þó þröngt á þingi.
En allar tillögurnar varðandi
listahátíðarverkið komast auðveld-
lega fyrir í tveimur básum í eystri
gangi! Það vekur athygli mína að
flestir þátttakendurnir virðast vera
að bisa við táknræn verk í óhlutlæg-
um stíl, þótt að formum hlutveru-
leikans bregði fyrir í sumum
tillögunum.
Að sjálfsögðu telst það gott og
gilt en ég hefði óneitanlega viljað
sjá meiri breidd og frjósemi í tillög-
unum og vil vísa til þess að ný
viðhorf eru ekki undanþegin því
almenna lögmáli, að stöðlun og
endurtekningar leiða tii íhaldssemi.
Hið eina, sem ekki telst íhaldssemi,
skilgreindi hinn mikli súrrealisti,
Max Ernst, snilldarlega með þeim
orðum: „Að skúlptúr yrði til við
faðmlag með báðum höndum eins
og í ástinni". Þannig á ekki að
skipta máli í hvaða stíl myndlistar-
verk er útfært, sé það gert með ást
og tilfinningu, sem merkjanleg er
í vinnubrögðum listamannsins.
Það er einmitt þetta sem mér
finnst einhvern veginn skorta í nær
allar tillögurnar, en hitt skortir ekki
að menn séu að reyna að búa eitt-
hvað til, sem falli að ríkjandi gildis-
mati um það, hvað nútíma skúlptúr
sé.
Verðlaunaverk Borghildar Ósk-
arsdóttur er þokkalegt — einfalt og
kraftmikið, en full þungt að mínu
mati sem tákn lífs og grómagna,
sem er inntak listhátíðar — en
stendur vel sem sjálfstæður skúlpt-
úr.
Það er nefnilega mögulegt að
gera þung og fyrirferðarmikil form
létt og leikandi, svo sem sjá má
mörg dæmi um í hinni fjölþættu
flóru nútíma- og rúmtaksmynda.
En ég fortek ekki, að þetta hafí
verið heppilegasta lausnin, sé tekið
mið af innsendum tillögum ...