Morgunblaðið - 09.12.1987, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. DESEMBER 1987
Heill heimur
ævintýra
í Florida skín sólin allt árið - og þangað fljúga
Flugleiðir þrisvar í viku, beint flug til Orlando.
Veðursældin í Florida er aðeins eitt af þvf
sem er einstakt. Þar geturðu iðkað íþróttir,
notið skemmtanalífs og kynnst óviðjafnanlegri
ævintýraveröld: Disney World, Sea World
og Cypress Gardens eru staðir sem seint
gleymeist.
Hafið samband við söluskrifstofur Flugleiða
eða ferðaskrifstofur og fáið nánari upplýsingar.
Upplýsingasími: 25 100
FUJGLEIDIR
-fyrír þíg-
Heimildaþættír
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Hannes Pétursson. MISSKIPT
ER MANNA LÁNI. Heimilda-
þættir III. 199 bls. Iðunn.
Reykjavík, 1987.
Þrír eru þættir í þessu bindi. G.
Blander heitir hinn fyrsti og segir
frá Blöndhlíðingi sem hvarf ungur
á vit ævintýra í útlöndum og kall-
aði sig upp frá því Blander eftir
heimasveit; hét áður Gottskálk
Gottskálksson. Síðast þénti G.
Blander fyrir sléttan soldát í kóngs-
ins regímenti, veiktist þá og var
skilað heim á Frón eins og hveijum
öðrum kramaraumingja, skotið á
land í Reykjavík en þaðan sendur
á heimasveit sína nyrðra. Yfirvöld
hófu nú bréfaskriftir sín á milli eins
og venjulega þegar slíkri byrði var
varpað á herðar þeim. En G. Bland-
er átti eftir að hressast, yfirvöldum
til léttis, og lifa í mörg ár enn. Að
lokum varð hann þjóðsagnapersóna
sem ævintýralegar ýkjusögur fóru
af. Skaust líka fyrir tilviljun inn í
ferðabók Hendersons.
Næsti þáttur, og hinn lengsti í
.bókinni, nefnist Sveitarstólpi og
greinir þar frá Jóhanni Pétri Péturs-
syni sem ólst upp í fátækt en tókst
með elju og útsjónarsemi að verða
höfðingi í sinni sveit og þar á ofan
ríkur miðað við sinnar tíðar mæli-
kvarða; rak meðal annars nokkurs
konar banka í sveit sinni.
G. Blander var barn 18. aldar
en Jóhann kom undir sig fótunum
á seinni hluta hinnar 19. og lifði
nokkuð fram á þessa. í samræmi
við titlatog 19. aldar nefndist hann
»herra óðala- og kirkjueigandi
hreppstjóri og sýslunefndarmaður«
og sýnist hafa borið þær nafnbætur
með sóma.
Þriðji og síðasti þátturinn heitir
svo Skúlaþáttur Bergþórssonar en
Skúli sá var hagyrðingur og rímna-
skáld, eitt með hinum síðustu á
landi hér. Hannes Pétursson minnir
á að ekki hafí Jónas Hallgrímsson
undirritað neitt dánarvottorð yfír
rímnakveðskapnum með ádrepu
sinni í Fjölni eins og stundum hafí
verið haldið fram; margur maður
hafi ort rímur eftir það og kvæða-
menn haldið áfram að stytta fólki
stundir með kvæðaskemmtun. Skúli
taldist til heldri bænda í sinni sveit
og var auk þess virtur fyrir hag-
mælskuna. En sú viðurkenning
dugði honum skammt til að verða
langlífur í landinu: kveðskap hans
telur Hannes nú að mestu leyti
gleymdan.
Allir gerast þættir þessir í Skaga-
fírði þó ferill ýmissa, sem við sögu
koma, sé auðvitað rakinn víðar.
Margir eru jafnan nefndir til sögu
hverrar. Ber þar hæst, auk sögu-
hetju, venslafólk og sveitunga;
síðan aukapersónur ýmsar sem
bregður fyrir í svipsýn, koma og
hverfa. Sökum þess að á 19. öld
voru uppi í Skagafirði fræðaþulir
góðir hefur meira varðveist um
menn og mannlíf þar um slóðir en
víðast hvar annars staðar frá sama
tíma. Ber þá hæst Gísla Konráðsson
og Jón Espólín, en Hannes Péturs-
son sá um útgáfu Skagfírðingasögu
hins síðar nefnda sem út kom fyrir
nokkrum árum. Er í riti því óþijót-
andi uppspretta fróðleiks. Þar að
auki hefur Hannes sótt mikið í
handrit ýmis, skrifaðar bækur, bréf
og geminga. Hygg ég að ekki tjói
öðrum að gera frekari leit að efni
eftir að hann hefur farið í gegnum
það.
Óþarft er að taka fram að höf-
undur gjörþekkir staðhætti alla.
Þess háttar kunnugleiki hygg ég
að sé líka allt að því nauðsynlegur
í ritun þátta af þessu tagi. En að-
stæður fólks á fyrri öld voru svo
ólíkar nokkru sem nú þekkist að
ófróðum getur reynst örðugt að
skilja það og setja sig í spor þess.
Hannes Pétursson þekkir þetta fólk
og umhverfí þess, lífsbaráttu, mál-
far og kæki. Allt lifnar það í frásögn
hans, lesandinn verður þátttakandi
í gleði þess og amstri. Lífið var
hart, vitanlega. Og svipmót ein-
staklingsins mótaðist af því. Jóhann
Pétur mátti til að mynda sjá á bak
fjölskyldu — konu og bömum; allt
sópaðist það ofan í kalda gröf á
skömmum tíma. En hann gafst
ekki upp heldur byijaði upp á nýtt;
fékk sér aðra konu. Sú sambúð
entist lengi. En æskubríminn varð
ekki kveiktur öðm sinni. Og lítið
fór fyrir ástríkinu í því hjónabandi.
»1 eihkalífi sínu var hann ekki að
sama skapi auðnumaður sem hann
var auðsæll,« sagði séra Tryggvi á
Mælifelli við útför hans. Gömlu
prestamir þuldu ekki eintómt jarð-
arfararlof. Þeir gátu sagt sannleik-
ann — en meðhömjluðu hann af
nærgætni!
19. öldin, þessi mikla skáldskap-
ar- og hugsjónaöld með þjóðum
Evrópu, reyndist íslendingum örð-
ug. Fýrsta fjórðunginn — búskapar-
ár G. Blanders — var landið að rétta
sig við eftir nýafstaðin áföll. Mið-
hlutann mátti heita að árferði væri
nokkuð gott og juku menn þá bú
sín, þeirra á meðal bóndinn, Skúli
Bergþórsson. En seinni hlutinn varð
samfellt harðindatímabil. Þá bjó
Jóhann Pétur búi sínu. Og efnaðist,
Hannes Pétursson.
þrátt fyrir hörkuna í veðráttunni.
Menn vom famir að sjá eitthvert
ljós framundan.
Svo hafa vísir menn talið að Is-
land hafi aldrei verið lengra á eftir
öðmm Evrópuþjóðum í tækni og
verkmenningu en um síðustu alda-
mót. Sá, sem hefði ferðast um
landið í byijun 19. aldar og svo
aftur undir aldarlokin, hefði varla
komið auga á stórvægilegar breyt-
ingar. Hitt fer ekki á milli mála að
hugarfarsbreyting hafði orðið hér,
og hún töluverð. í þeim skilningi
er sem aldir líði frá því er soldát
G. Blander var varpað hér á land
þar til bóndi og sýslunefndarmaður,
Jóhann Pétur, er að gjalda guði
sitt með því að láta smíða forláta
guðshús fyrir eigin reikning, sjálf-
um sér og sveitungunum til gleði
og sáluhjálpar. Blaðaútgáfa, sem
dafnaði jafnt og þétt er á öldina
leið, sýnist hafa haft dijúg áhrif.
Blöðin sameinuðu þjóðina. 0g þau
bám út hróður forstandsmanna eins
og Jóhanns Péturs. Og þó svo að
sveitarstólpinn væri klénlega skrif-
andi nýttist honum bijóstvitið til
jafns við margan sem langskóla-
göngu hafði notið. Sjálfstraustið
reið baggamuninn. Menn höfðu líka
komist að raun um að mannúð og
hyggindi væm nokkurs virði. Þegar
sóknarpresturinn spurði sveitar-
höfðingjann,. ellimóðan, á hveiju
hann hefði efnast um ævina, var
svarið: »Á því að eiga góðar skepn-
ur og fara vel með þær.« Uppeldið
hafði að sjálfsögðu mótað menn
eins og Jóhann Pétur þannig að
þeir breyttu lítt háttum sínum þótt
þeir kæmust í álnir. Fjas og mælgi
var þeim ijarri. Hvert ort skyldi
vega fjórðung. Sama gilti um sund-
urgerð í klæðaburði, allt eins þó
efni leyfðu. »Hann fór aldrei í
danska skó og setti aldrei á sig
harðan og háan flibba . .. «En þess-
ir karlar höfðu sinn hátt á að láta
í ljós tilfinningar, réttu hjálparhönd
þeim sem í nauðir rak án þess að
hafa hátt um það og launuðu frem-
ur með gerðum en orðum ef þeim
þótti þeir eiga skuld að gjalda.
Upplýst er á bókarkápu að með
bindi þessu ljúki heimildaþáttum
Hannesar Péturssonar. Er safn
þetta orðið bæði mikið og gott.
Þættir sem þessir geta kallast sérís-
lensk bókmenntagrein. í fyrstunni
mátti þetta heita sérsvið alþýðlegra
fræðimanna. Hannes Pétursson
hefur, ásamt Jóni Helgasyni, lyft
þessari ritun til vegsauka. Með því
að beita ströngum rannsóknarað-
ferðum en hefja efnið jafnframt í
veldi skáldskapar með þróttmiklum
stíl og orðfæri sem hæfir efni hefur
Hannes Pétursson hér með skapað
bókmenntaverk sem er örugglega
óhætt að skipa við hliðina á skáld-
verkum hans. Með heimildaþáttum
þessum hefur hann aukið ritsafn
sitt svo um munar.
•
&TI DK HUÓMAR BETUR