Morgunblaðið - 09.12.1987, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. DESEMBER 1987
Bjami Ólafsson skrifar frá Holstebro, Danmörku:
Jótlandsskagi og
Skagamálararnir
Anna teiknar fyrir Helgu. Michael Anker, 1888.
Jótlandsskagi var fátæklegur og
afskektur. Það var erfitt að komast
þangað. Oft strönduðu skip úti fyr-
ir ströndinni, enda erfiðir straumar
fyrir vélalaus för, sem stundum rak
af leið í stormi og illum sjó. Ut af
Skagatánni myndast mikil straum-
röst, sem sést glöggt langt á haf
út. Þar mætast straumar Kattegat
og Skagerak.
Póstvagn sem hélt uppi ferðum
þangað norðureftir á síðustu öld og
fram á þessa, þræddi sanda í flæð-
armálinu og var stundum erfítt
sökum sandbleytu, þegár vagnhjól-
in sukku djúpt og farþegar urðu
að fara út til að ýta vagninum.
Veitingamanninum á Skaganum
var mikið niðrifyrir hinn 17. ágúst
1859. Von var á skáldinu H.C.
Andersen þennan dag. Bröndum
veitingamaður rak gististað og
matsölu með hjálp konu sinnar, frú
Ane Bröndum. Þannig stóð á að
frúin var langt gengin með fímmta
bam þeirra hjóna. Þegar skáldið
var komið til að gista hjá þeim og
hafði beðið um mat, sendi frú
Bröndum eftir nýjum góðum físki
niður að sjó. Skáldið átti að fá það
besta sem hægt var að bjóða. H.C.
Andersen segir þannig frá atburðin-
um: „Þegar leið að kvöldi 17. ágúst
kom hr. Hoffmeyer bæjarfógeti.
Ég var þreyttur, hann sat kyrr. Ég
bauð honum að borða með okkur.
Loks kom teið, en tíminn leið og
ekki fengum við fískinn. Klukkan
varð ellefu um kvöldið, ég varð
óþolinmóður og önugur. Gestgjaf-
inn Erik Bröndum sat allan tímann
í stofunni hjá okkur. Hann reykti
mikið tóbak svo að kófíð var mikið
og svo blandaði hann sér sífellt í
samtai okkar. Hoffmeyer stóð upp
og fór án kvöldverðar.
Þegar hann var farinn kom loks
hinn soðni fiskur, sem var óviðjafn-
anlegt ljúfmeti."
* Frú Bröndum tók svo nærri sér
að láta skáldið bíða svo lengi eftir
matnum, að hún lagðist í rúmið og
ól bamið daginn eftir, 18. ágúst.
Það var telpa og hlaut nafnið Anna
Bröndum. Hún varð merkiskona,
eins og fram kemur hér á eftir.
í danskri listasögu er merkur
þáttur málaranna á Skaganum.
Myndir þeirra eru víða til og tölu-
vert hefur verið um þá ritað.
Merkust þeirra rita er bók sem
heitir „Skagensmaleme", í tveimur
bindum og er eftir forstöðumann
Skagalistasafnsinss, Knud Voss,
listfræðing. Ég styðst einkum við
frásögn hans í umfjöllun minni um
málarana sem kenndir eru við
Skagann. Knud Voss segir m.a: „í
Bjarni Ólafsson
„Maðurinn, störf hans
og líf, lífsbaráttan,
glíman viö sjóinn, ást,
fagnaðarstundir, elli-
hrumleiki, dauði og
hvaðeina sem mætti
fólkinu á Skaganum,
var ávallt í forgrunni
með landslagi eða hús-
um og öðru myndefni
þeirra mynda sem unn-
ar voru þar norðurfrá
í rúma öld.“
rúmlega eitthundrað ár var maður-
inn í fókus í myndlistinni á Skagan-
um.“ Hann vitnar í fáeinar línur
úr bréfí eftir fyrsta svonefndan
Skagamálara, sem fæddist 1803 og
dó 1848, Martinus Rörbye hét hann.
Martinus ritaði í sendibréfí skömmu
fyrir dauða sinn: „Hérna i Blok-
húsi, þar sem ég bý nú, er nátt-
úrufegurð og hafíð stórkostlegt, en
því miður ekki margt fólk."
Maðurinn, störf hans og líf,
lífsbaráttan, glíman við sjóinn, ást,
fagnaðarstundir, ellihrumleiki,
dauði og hvaðeina sem mætti fólk-
inu á Skaganum, var ávallt í
forgrunni með landslagi eða húsum
og öðru myndefni þeirra mynda sem
unnar voru þar norðurfrá í rúma
öld.
Fyrstur kom Martinus Rörbye
þangað norður í maímánuði 1833.
Stefna myndlistar á síðastliðinni öld
var sú að maðurinn væri í brenni-
depli. Myndir málaranna sem völdu
sér myndefni þarna norðurfrá eru
hrífandi og fagrar. Sjórinn í marg-
breytileik sínum, lygn og lokkandi
spegilmynd birtunnar ofanfrá, eða
þá drungalegur spegill skýjanna,
léttar gárur og kitlandi meinlausar
öldur, upp í ólgandi kólgubrim, sem
mönnum var ekki fært að etja kappi
við, nema ef skip var í háska fyrir
utan, þá stóð ekki á áræði vaskra
drengja að freista þess að bjarga
bróður úr hafsnauð. Og svo sand-
arnir hvítu, sem þó voru aldrei
hvítir, samkvæmt litrófínu, en birt-
an gaf þó svo margskonar tóna.
Fólkið og húsin lágreistu, sem það
bjó í og svo sandhólamir, marg-
breytilegir, sem fengu annað útlit
eftir hvetja stormnóttina.
Þegar fólki fjölgaði og velmegun
óx á þessum slóðum tókst að hefta
sandfokið. Byggðimar breyttu um
svip, það myndaðist skjól og garð-
amir kringum húsin urðu skjólsælli,
svo að gróður dafnaði vel. Upp úr
1890 tók þessi gamli óskipulegi bær
að breyta um svip. Það var arkitekt
að nafni Ulrik Plesner, sem einkum
markaði stefnuna í skipulagi og á
m.a. heiðurinn af því hvemig tókst
til þegar hótel Bröndums gestgjafa
var endurbyggt 1891.
Við bættar aðstæður tóku ferða-
menn að streyma þangað. Nú er
umferð og erill yfír sumarmánuð-
ina, eins og í borg, með hótelum,
veitingastöðum og margskonar
sölumennsku, sem fylgir ferða-
mannastraumnum.
Skagamálaramir hafa átt mikinn
þátt í að gera garðinn frægan.
Mörg verka þeirra em kunn víða
um lönd og hefur töluvert verið
skrifað um þau.
Nýlega var gerð kvikmynd um
Skagadvöl sumra þeirra. Hún nefn-
ist: „Hip, hip húrra“ eins og eitt
málverka S. Kröyers. Fjallar kvik-
myndin mest um Peter Severin
Kröyer, sem merkti myndir sínar
ofíast með S. Kröyer. Kvikmyndin
er samin og gerð af sænskum kvik-
myndagerðarmanni, Kjell Grede,
sem er kunnur fyrir góðar myndir.
Önnur verk sem Kjell Grede er
kunnur fyrir eru t.d. Hugo og Josef-
ine (1967), Harry Munter (1969),
og Klara Lust (1972), auk tveggja
stórra þáttaraða um August Strind-
berg, Én dáres forsvarstale (1979)
og Et liv (1983—85). Þá má einnig
nefna minni verk fyrir sjónvarp,
Lokaðar dyr og Fangamir í Altona,
Maria Kröyer á ströndinni. S.
Kröyer, 1892.
eftir Jean-Paul Sartres. Kvikmynd
þessi, sem er sannsöguleg skáld-
saga um líf Skagamálaranna, er
vel gerð mynd og falleg. Severin
Kröyer er aðalpersóna kvikmyndar-
innar. Hann var fæddur í Stavanger
1851. Hann átti við ýmsa erfíðleika
að stríða í lífí sínu. Hann sagði t.d.
svo frá móður sinni: „Móðir mín
átti við geðræna vanheilsu að búa
og var komið fyrir á fátækra sjúkra-
húsi fyrir geðsjúka. Hún hét Ceciiie
Gjesdal. Hún var hress og kát norsk
stúlka, ljóshærð og lífsglöð. Ég
veit ekki hver faðir minn var, en
ég held að það hafí verið forstöðu-
maður hælisins Niels Hjort.“
Enginn vafí leikur á að samstarf
og dvöl málaranna á Skaganum
varð til þess að þeir lærðu hver af
öðrum og varð þeim einnig hvati
til starfa. Severin Kröyer hafði mik-
il áhrif og átti mikinn þátt í þeirri
glæstu myndsköpun sem til er eftir
Skagamálarana. Sjúkleiki hijáði
hann síðari æfiárin. Hann dó 1909.
Michael Anker er annað stór-
menni í hópi þessara málara. Kona
hans varð Anna Bröndum, sem
fæddist daginn eftir að H.C. And-
ersen kom á Skagann. Knud Voss,
safnvörður Skagasafnsins, segir um
Önnu að hún sé einstök í danskri
málaralist fram að 1900.
Eins og kunnugt er, þá eru fáar
konur þekktar sem myndlistarkon-
ur fram að þessari öld. Frá því um
1600 má nefna tvær, á Ítalíu Arti-
mesia Gentileschi og Hollandi
Judith Leyster, frá síðustu öld
Rosalba Carriera og síðar margar
mikilsmetnar listakonur frá Frakk-
landi, svo sem Berthe Morisot,
Susanne Valadon og Marie Laur-
encin. Knud Voss heldur áfram og
segir að í eldri málaralist sé aðeins
hægt að nefna tvær stórar listakon-
ur á' Norðurlöndum, en þær eru
Anna Anker og norska myndlistar-
konan Harriet Backer, sem var
aðeins eldri. Eins og áður segir,
fæddist Anna á Skaganum og þar
bjó hún alla æfí, að frádregnum
námsárum sínum.
Ég hefi aðeins nefnt með nafni
fáa af Skagamáiurunum, Knud
Voss talar um sautján í listasögu
sinni.
Listfræðingar og gagnrýnendur
hafa ekki hrópað einum rómi hip,
hip, húrra fyrir Skagamálurunum.
Tíminn verður endanlegi gagn-
rýnandinn.
Málverk og teikningar þessa
fólks segja mikla og merkilega sögu
og mörg verkanna voru fyrst í stað
litils metin. Er það ekki þannig með
myndlist? Raunar ýmsar fleiri list-
greinar, tíminn sker úr um hvað
verður sígilt. Fjölskyldutengsl,
pólitík, vinátta, skapbrestir, tíska
og svo fjölmargt í samtímanum
brenglar mat á listinni. Ég vil vekja
athygli á þessum þætti danskrar
myndlistarsögu. Það er ómaksins
’vert fyrir fólk sem kemur með skipi
til norður Jótlands að leggja lykkju
á leið sína norður á Skaga til að
skoða land og strönd, að ég nefní
nú ekki listasöfnin. Annars eru
myndir þessara málara til á mörg-
um söfnum í Danmörku, t.d.
Árósum, Silkiborg, Ribe, Álaborg
og Kaupmannahöfn, en auk þess
eru nokkrar myndir þeirra í Berg-
en, Ósló, Gautaborg og Stokkhólmi
og víðar.
Höfundur er smíðnkennari.
Póstvagn þrœddi sanda og var oft erfitt vegna sandbleytu.

'ot.